Hooyo Ummaddeed: Dr Xaawo Cabdi

 

Shalay waxay aheyd maalinta haweenka, waa maalin xus iyo weynayn loo sameeyo waxtarka joogtada ah ee haweenku ku leeyihiin nolosha bulshada. Xuska maalinkaas waxaan kaga qeybqaadanayaa inaan waxyar ka sheego xusuusqorka Hooyo Dr Xaawo Cabdi Dhiblaawe iyo waxtarkeedii qiimaha lahaa ee ay ummaddeeda tartay. Dhab ahaan waxay aheyd qof keligeed ummad aheyd.

Dr Xaawo Cabdi waxay dhalatay 1947, aabbaheed oo agoonnimo kusoo koray ayaa waqti hore soo galay Muqdisho halkaas oo uu kula kulmay Dahabo oo aheyd Dr Xaawo hooyadeed. Iyada oo ka sheekaynaysa xiriir jaceyl ee ka dhexeeyay aabbaheed iyo hooyadeed ayay tusaale usoo qaadanaysaa inuu ugu heesi jiray, "Sidii dayax iyo daruur u ekeey, Dahabooy maku daadaheeya." Nasiibxumo, Dr Xaawo hooyadeed waxa ay dhimatay iyada oo aad u yar. Aabbaheedna isaga oo jaceylkiisii ka samri la' ayuu diiday inuu guur kale sameysto, iyada oo gabdhihiisu ku qalqaalinayaan. Qodobkaan sheegiddiisu waxay muhiim u tahay, in ilmuhu deegaanka uu ku koro iyo xiriirka waalidkiisu ay saameyn waarta ku leeyihiin shakhsiyaddiisa.

Dr Xaawo halkaas waxaa uga bilaabatay nolol gaar ah oo aad u qaxar badan, sida ay u maaraysana laga baran karo shakhsiyadeeddii aan is dhiibidda aqoon. Noloshaas gaarka ah ee dhibta badan waxaa kamid ah in iyada oo aad u yar nin lagu daray, ilmo ay ku dhashay, ilmihii ka saqiiray, ayeeyadeed dhimatay, walaasheeddii ay jeclayd Aamina dhimatay, gabdhihii walaalaheed ahaa ee ay korinaysay niyadjabiyeen, aabbaheed dhintay, guur labaad ay gashay, ninkeedii ka tagay maalin xaaladdu adkeyd, wiilkeedii dhintay, iyo boqolaal dhibaato oo kale oo aan midna mid ka dhib yareyn.

Dhanka caafimaadka oo ay ku caan baxday, waxay wax kusoo baratay dhulweynihii Soviet ka la oran jiray si gaar ah Kiev, Ukraine, waxayna shaqada caafimaadka bilowday 1972 oo ay kamid aheyd labo gabdhood oo dhakhaatiir ka ahaa Isbitaalka Digfeer, waxa kale oo macallimad kasoo noqotay Jaamacadda Ummadda. 

1983 ayay hooyo Xaawo Cabdi aasaastay xarunteeda caafimaad ee ku taal inta u dhexeysa Muqdisho iyo Afgooye, iyada oo hal qol caafimaad ku bilowday ilaa ay xaruntaasi noqotay xaafad dhan oo beddeshay nolosha 90,000 oo qof, una noqotay deegaan ay ka helaan hoy, cunto, nabadgalyo, daryeel caafimaad iyo waxkasta oo nolosha aasaas u ah.

Labada cutub ee xusuusqorkeeda iigula murugada badan waa mid ay u bixisay "Losing My Past and My Future" oo ay kaga sheekaynayso sida dhimashada hooyadeed, tii ayeeydeed iyo tii cunugteedii Faaduma oo saqiirtay ay u taabteen, waa saddex dhacdo oo nolosheeda aad u saameeyay. Arrintaas iyada oo qeexaysa, waxay tiri, "When my mother died, I lost my identity; now, without Ayeeyo and Faduma, I had lost my past and my future."  

Cutub kale oo murugo badan waa mid ay u bixisay "Ahmed" oo ay kaga sheekanayso geerida wiilkeedii Axmed oo ahaa wiilka kaliya ee ay dhashay dedaal badanna ay ku bixisay waxbarashadiisa ayna hami sare ka laheyd, iyada oo sidoo kalena uusan jirin wiil iyada la dhashay. Cutubka ay kaga sheekaynayso weerarkii ururkii Xisbul Islaam uu kusoo qaaday ayaa isna ah cutub kale oo cashar weyn laga baran. Caqliyadda badownimada ah ee Islaamiyiinta iyo qeybo badan oo ragga kamid ah ay dumarka kula dhaqmaan baad si fiican uga fahmaysaa, ilaa ayba aaminsanyihiin inay haweenku aysan waxba hoggaamin karin, waxna lahaan karin! 

Cutubka ugu danbeeya buuggeeda ee ay "Forgiveness" u bixisay ayaa isna wax weyn ina ka baraya shakhsiyaddii gobta aheyd ee Dr Xaawo, waxay cafisay qofkasta oo wax u geystay intii ay ku jirtay halgankaas nololeed ee nafhurnimada leh.

Waxa kale oo ah cashar muhiim ah oo buugga laga kororsan sida Xaawo aabbaheed uu ugu dedaalay waxbarashadeeda iyada oo dad badani aysan aaminsanayn in gabar ay waxbarasho wax micno leh ka keeni karto. Aad buu ugu kalsoonaa kartida gabadhiisa, dhab ahaanna waa ay rumaysay hankiisii. Sidoo kale, Dr Xaawo aad bay iyaduna ugu dedaashay waxbarashada ilmaheeda, labadeeda gabdhood Deeqo iyo Aamina iyo wiilkeedii Axmed intaba si qiimo leh ayay wax u bartay, gabdhaheediina waa dad maanta ka dhex muuqda bulshada Soomaaliyeed. 

Hoggaaminta dhaladka ah ee Dr Xaawo laheyd ayaa iyana xusid mudan, sida ay howlaha xarunta u hagi jirtay iyo sida ay ula tashan jirtay dadka ay shaqada wadaaggga yihiin waa arrin dhugasho mudan. Geedkii ay u bixisay Camp David iyo shirarkii ah shaqaalaheeda kula yeelan jirtay casharro ayaa ku duugan.

Arrin kale oo xusid mudan waa sida Dr Xaawo ay dhexda ugu xiratay korinta walaalaheedii ka yaryaraa iyo ilmahoodii, inta badan waxaad buugga ka fahmaysa sida ay ugu hagarbaxday. Waxbarashada guud ee ummadda Soomaaliyeed iyo daryeelka caafimaadka bulshada kaalintii qiimaha laheyd ee ay ka geysatay iyadu sida cadceedda ayay qofkasta ugu muuqataa. 

Waxaana arrintaas qiray dunida oo idil oo waa tan iyada iyo gabdhaheedu ku mutaysteen billadda Glamour Magazine's women of the year, waxaa kale oo loo sharraxay abaalmarinta Nobel Peace Prize, abaalmarinno kale oo ay iyadu gaar u heshayna waa ay jiraan. Dadka dunida magaca ku leh ee waxtarkeeda qiray waxaa kamid ah Marwo Clinton, oo mar ay Dr Xaawo la kulantay ku tiri, "Waad ii dhiirrigelisay" waa Dr Xaawo qofta dhiirrigelisay Marwo Clinton. 

Nasiibxumo, Dr Xaawo kama helin bulshadeeda Soomaaliyeed aqoonsigii ay mudnayd, aqoonsi iska daaye waxayba u geysteen dhibaato badan, oo aan ka xusi karno mar mooryaantii Janan Caydiid ay isku dayeen inay dilaan iyo weerarkii ay xarunteeda u geysteen mooryaan diimeedkii Xisbul Islaam ee uu Xasan Daahir Aweys horjoogaha u ahaan jiray. 

Hooyo Xaawo Cabdi waxaa tii Alle u timi Aug, 2020 oo ay Muqdisho ku geeriyootay, ilaa maantana xaruntii ay ka tagtay, hay'addii kheyriga aheyd ee ay aasaastay iyo dhaxalkii kale ee ay reebtay ayaa loogu adeegaa dadkeedii ay jeclayd. Alle ha u naxariisto hooyo Xaawo, jannooyinkiisa midda ugu sarreysana haku sooro. 

Innaga waxaa ina la gudboon inaan weynaynno dhaxalkii Dr Xaawo, dadka tabarta yar aan caawinno, sooyaalkeeda aad u daraasaynno, gabdhaheenna kartida badanna aan garab iyo gaashaan u noqonno. Intiinna haleeli karta buuggaas ha raadiyeen oo ha akhriyeen, si gaar ah gabdhaha Soomaaliyeed oo caqabado badan wajahaya wax badan bay ka kororsadaan sooyaalka hooyo Xaawo.

Hambalyo dhammaan haweenka Soomaaliyeed.

𝐒𝐡𝐞𝐞𝐤𝐨 𝐚𝐲 𝐤𝐡𝐚𝐬𝐚𝐛 𝐭𝐚𝐡𝐚𝐲 𝐢𝐧𝐚𝐚𝐧 𝐚𝐤𝐡𝐫𝐢𝐧𝐧𝐨!

Sheeko-maanseeddan qiimaha badan ee loogu magac bixiyay "𝐂𝐚𝐝𝐥𝐢𝐝𝐨𝐨𝐧𝐚𝐡𝐚 𝐃𝐚𝐚𝐥 𝐀𝐥𝐥𝐚𝐚 𝐁𝐚𝐝𝐚𝐲: 𝐒𝐡𝐢𝐫𝐰𝐞𝐲𝐧𝐢𝐡𝐢𝐢 𝐉𝐚𝐦𝐡𝐮𝐮𝐫𝐢𝐲𝐚𝐝𝐝𝐚 𝐗𝐨𝐨𝐥𝐚𝐡𝐚 𝐒𝐨𝐨𝐦𝐚𝐚𝐥𝐢𝐲𝐞𝐞𝐝 𝟏𝟗𝟖𝟖" waxaa hal-abuuray xeeldheere Axmed Sheekh Jaamac, Alle ha u naxariistee. Jaldiga koowaad ee buugga markaad magaca ku aragtid xoolo shiray iyo cadaalad la raadinayo aadna horay u akhrisay ama u maqashay sheeko-faneedda Animal Farm ee George Orwell waxaa laga yaabaa inaad umaleyso sheeko taas la ujeed ah, waa sax wax bay wadaagaan balse waa sheeko aad uga micno badan, uga gun dheer, uga muhiimad ballaaran, ugana suugaan cuddoon sheekadaas hore.

Haddaba haddaad is weydiinayso sababta indheergaradkaas shisheeye ay sheekadiisa aadka ugu maqleen xitaa inteenna aan wax akhrin, dhanka kalena inta wax akhrisa aysan badankood u akhrin una falanqeyn sheekada indheergaradkeenna ummadeed? Jawaabtu waa in George Orwell uu ka dhashay ummad laandheere ah oo qoraalku agtooda micno ku leeyahay, indheergarad Axmed na uu ka dhashay bulsho dhexdeeda buuggu ku dayacanyahay sida uu Ibraahin-Hawd beri dhexe ku sheegay qoraal gaaban oo uu u bixiyay "Silica heysta buugga Soomaaliyeed"

Waxaan qoraalkaan kusoo gudbinayaa guudmar kooban oo aan la fil aheyn sheekada, ujeedkuna waa inaan wax ka sheego sheekada si loo akhriyo, dadka sheekooyinka iiga ogaalka iyo aqoonta badanina ay u falanqeeyaan.

Sheekadani waxay ka koobantahay saddex qeybood oo tix iyo tiraabba leh, waxaa ku jira 50 maanso oo iyada oo ujeed gundheer la abbaarayo laga hadalsiinayo xoolo kala duwan oo ka qeybgalay shirka Jamhuuriyadda Xoolaha Soomaaliyeed. Sheekada waxaa matala koowaad ka ah 𝐝𝐚𝐦𝐞𝐞𝐫 ka cabanaya cadaalad darrada joogtada ah ee uu la kulmo, marka uu cabashadiisa soo bandhigtana xafiiska kasta oo uu cabashadiisa geystay uu iska indhotiray!

Cabashadiisa koowaad waxa uu dameerku ku qeexay maanso aan tusaalahan kasoo qaadanaynno;

𝐂𝐢𝐫𝐤𝐚 𝐨𝐨 𝐱𝐢𝐝𝐝𝐢𝐠𝐨 𝐥𝐚'𝐲 𝐜𝐮𝐥𝐞𝐲𝐬 𝐧𝐚𝐠𝐮 𝐱𝐚𝐦𝐚𝐚𝐥𝐚𝐚𝐧𝐞,

𝐗𝐚𝐝𝐡𝐢𝐠 𝐝𝐚𝐜𝐚𝐲 𝐚𝐡 𝐛𝐚𝐲 𝐪𝐨𝐰𝐥𝐚𝐥𝐥𝐚𝐝𝐚 𝐧𝐚𝐠𝐮 𝐱𝐚𝐧𝐮𝐮𝐧𝐣𝐚𝐚𝐧𝐞,

𝐗𝐮𝐪𝐮𝐮𝐪 𝐰𝐚𝐱 𝐚𝐚𝐧𝐧𝐮 𝐥𝐞𝐞𝐧𝐧𝐚𝐡𝐚𝐲 𝐜𝐢𝐬𝐡𝐚𝐡𝐚 𝐧𝐚𝐦𝐚 𝐱𝐢𝐬𝐡𝐚𝐚𝐛𝐬𝐡𝐚𝐚𝐧𝐞,

Halkii laga garaabi lahaa cabashadaas waxaa dameerkii loogu jawaabay inuusan ba xoogsatada xisaabsanayn oo aan la aqoonsanayn inuu xuquuq leeyahay, jawaabtii la siiyay waxaan tusaale uga soo qaadan karnaa;

𝐗𝐨𝐨𝐠𝐬𝐚𝐭𝐚𝐝𝐚 𝐬𝐢 𝐚𝐚𝐝 𝐮𝐠𝐚 𝐦𝐢𝐝 𝐭𝐚𝐡𝐚𝐲 𝐱𝐞𝐞𝐫𝐤𝐢' 𝐥𝐚𝐠𝐚 𝐰𝐚𝐚𝐲𝐞,

𝐗𝐚𝐲𝐚𝐰𝐚𝐚𝐧 𝐬𝐡𝐚𝐪𝐚𝐚𝐥𝐞 𝐚𝐡 𝐦𝐚𝐫𝐤𝐢𝐢 𝐥𝐚𝐦𝐚 𝐱𝐮𝐬𝐮𝐮𝐬𝐧𝐚𝐲𝐧𝐞,

𝐖𝐚𝐬𝐚𝐚𝐫𝐚𝐝𝐝𝐚 𝐱𝐚𝐧𝐧𝐚𝐚𝐧𝐚𝐝𝐚 𝐱𝐨𝐨𝐥𝐚𝐡𝐚 𝐛𝐚𝐥 𝐚𝐚𝐝 𝐱𝐨𝐨𝐥𝐚𝐡'𝐢𝐲𝐨 𝐝𝐚𝐚𝐪𝐚.

Dameerkii wuxuu abbaaray wasaaraddii oo cabashadiisa u gudbiyay, balse iyana kama garaabin, waxayna sheegtay in dulmiga dameerka lagu hayo uu xaal soo jiray iyo xeer yahay, jawaabtaasna waxaa kamid ahaa;

𝐗𝐚𝐝𝐡𝐢𝐠 𝐝𝐚𝐜𝐚𝐲 𝐰𝐮𝐱𝐮𝐮 𝐢𝐝𝐢𝐧 𝐬𝐮𝐝𝐡𝐧𝐚𝐚 𝐭𝐚𝐧 𝐢𝐲𝐨 𝐱𝐚𝐚𝐭𝐚𝐚𝐲𝐞,

𝐗𝐚𝐝𝐚𝐚𝐫𝐚𝐝𝐚𝐡𝐚 𝐲𝐚𝐚 𝐰𝐚𝐝𝐚 𝐨𝐠𝐚𝐚 𝐢𝐧 𝐚𝐚𝐝 𝐱𝐚𝐦𝐦𝐚𝐚𝐬𝐡𝐚𝐚𝐧𝐞,

𝐗𝐮𝐤𝐮𝐧𝐤𝐢𝐢 𝐛𝐮𝐥𝐬𝐡𝐚𝐝𝐚 𝐰𝐞𝐞𝐲𝐞 𝐢𝐲𝐨 𝐱𝐚𝐚𝐥𝐤𝐢' 𝐬𝐨𝐨 𝐣𝐢𝐫𝐞𝐲𝐞.

Mar dameerku uu xarun kale geystay dacwadiisa oo la maqli waayay, buu intaan yiri;

𝐀𝐟𝐤𝐚𝐚𝐫 𝐥𝐚𝐠𝐮𝐦𝐚 𝐜𝐚𝐚𝐛𝐛𝐢𝐲𝐨 𝐛𝐮𝐝𝐡𝐤'𝐚𝐚 𝐤𝐮 𝐥𝐚 𝐚𝐛𝐫𝐚𝐚𝐫𝐭𝐞𝐞𝐧𝐞,

𝐀𝐠𝐚𝐚𝐧 𝐥𝐚𝐦𝐚 𝐧𝐨𝐪𝐝'𝐞𝐞 𝐪𝐨𝐝𝐨𝐛 𝐫𝐚𝐲'𝐚𝐚 𝐥𝐚𝐠𝐮 𝐚𝐬𝐢𝐢𝐛𝐚𝐚𝐲𝐞,

𝐌𝐚𝐱'𝐚𝐚𝐝 𝐢𝐠𝐚 𝐚𝐥𝐰𝐚𝐚𝐱𝐚𝐲𝐧 𝐱𝐚𝐪 𝐛𝐚𝐚𝐧 𝐤𝐮 𝐚𝐝𝐝𝐢𝐦𝐚𝐚𝐲𝐚𝐚𝐲𝐞.

Dameerkii oo daalay suu hadba cabashadiisa xafiis ula tagayay ayaa ugu danbeyn loo diray wasaaradda cadaaladda iyo arrimaha diinta, isaga oo jidka maraya ayuu ubax jidka ku yaallay ruday, kadibna xabsiga ayaa loo taxaabay. Xabsigii ayaa loogu geeyay xoolo kale, dood badan oo la isu jawaabay oo gudaha xabsiga ka dhacday kadib, orgi ayaa soo jeediyay si xooluhu isu xoreeyaan oo ay isu maamulaan waa inay dhistaan dowlad ay iyagu leeyihiin.

Dood dheer baa dhalatay cidda hoggaanka xoolaha noqonaysa, 𝐅𝐚𝐫𝐚𝐬 baa diiday in dameer hoggaan laga dhigo oo ku maansooday;

𝐂𝐚𝐝𝐥𝐢 𝐥𝐚𝐠𝐚 𝐦𝐚 𝐡𝐞𝐥𝐨 𝐫𝐮𝐮𝐱 𝐡𝐚𝐝𝐝'𝐮𝐮 𝐜𝐢𝐢𝐥 𝐠𝐮𝐧𝐚𝐚𝐝 𝐪𝐚𝐛𝐨 𝐞,

𝐂𝐚𝐰𝐚 𝐧𝐨𝐨𝐥 𝐛𝐚 𝐰𝐮𝐱𝐮 𝐡𝐢𝐛𝐚𝐧𝐚𝐲𝐚𝐚 𝐂𝐚𝐚𝐝 𝐰𝐢𝐱𝐢𝐢 𝐝𝐡𝐚𝐜𝐚𝐲𝐞,

𝐂𝐢𝐝𝐝𝐢𝐝'𝐮𝐮 𝐪𝐚𝐧𝐢𝐢𝐧'𝐢𝐲𝐨 𝐟𝐚𝐫𝐭'𝐮𝐮 𝐜𝐮𝐧𝐢 𝐡𝐚𝐛𝐞𝐞𝐧𝐤𝐢𝐢𝐲𝐞.

Kadibna faraskii baa ku dooday in isaga loo doorto hoggaanka, waxaa se ganafka ku dhuftay orgi ku eedeeyay in xoolaha isku daya inay baxsadaan in iyada oo isaga la adeegsanayo la soo qaban jiray, sidaasna uu danbiile ku yahay. Intaas kadib awr baa is sharraxay la diid, sac baa wax is biday la se hor istaag, ido in la doorto ayaa la soo jeediyay iyana gaashaanka ayaa loo duruuray.

Haddii la is mari waayay ayaa 𝐨𝐫𝐠𝐢 talo kusoo jeediyay in la joojiyo is sharraxaadda oo marka hore la garto nooca dowladeed oo ay xooluhu yeelanayaan. Markaas ayaa la isku raacay si arrintaas la isula meel dhigo in xooluhu ay shir isugu yimaadaan, waxaana la qabtay guddi shirkaas soo agaasima.

Haddii shirkii la isugu yimi 𝐝𝐢𝐛𝐢 ayaa soo bandhigay taladii guddiga la saaray, wuxuuna tiriyay maanso dheer oo aragtidaas ku cabbirayo, oo aan kasoo qaadan karno;

𝐆𝐮𝐝𝐝𝐢𝐠𝐚𝐧𝐢 𝐛𝐚𝐝𝐡𝐞𝐞𝐝𝐡'𝐢𝐲𝐨 𝐭𝐚𝐥'𝐮𝐮 𝐬𝐨𝐨 𝐛𝐚𝐧𝐝𝐡𝐢𝐠𝐚𝐲𝐚𝐚𝐲𝐞,

𝐁𝐚𝐬𝐚𝐫 𝐢𝐲𝐨 𝐰𝐚𝐧𝐚𝐚𝐠 𝐭𝐚𝐚 𝐈𝐬-𝐰𝐢𝐝𝐡𝐚𝐧 𝐲𝐚𝐚 𝐛𝐮𝐥𝐬𝐡𝐨 𝐮 𝐫𝐨𝐨𝐧𝐞,

𝐃𝐞𝐧𝐢𝐦𝐚𝐚𝐫𝐠𝐧𝐚 𝐰𝐚𝐚 𝐛𝐚𝐫𝐨 𝐧𝐢𝐦𝐜'𝐢𝐲𝐨 𝐛𝐞𝐥𝐞𝐝𝐤𝐚 𝐍𝐨𝐨𝐫𝐰𝐞𝐞𝐲𝐞,

𝐁𝐚𝐡𝐝𝐚𝐚𝐬 𝐛𝐚𝐚 𝐝𝐞𝐠𝐠𝐚𝐧 𝐨𝐨'𝐚𝐧 𝐤𝐮 𝐝𝐡𝐚𝐪𝐚𝐧 𝐛𝐨𝐨𝐥𝐢 𝐢𝐲𝐨 𝐪𝐚𝐚𝐝𝐞,

Guddigii wuxuu soo jeediyay in nooca dowladeed uu noqdo dimoqraadiyadda bulsheed ee lagaga dhaqmo dalalka iskendenaafiya. Arrintaas aad baa la isugu khilaafay. Ugu horreyn 𝐫𝐢' baa istaagtay oo arrinkaa genefka ku dhufatay iyada oo shuuciyad ku doodaysa, waxayna tiri;

𝐒𝐡𝐮𝐮𝐜𝐢𝐠𝐮 𝐬𝐢𝐧𝐧𝐚𝐚𝐧 𝐰𝐞𝐞𝐲𝐞 𝐢𝐲𝐨 𝐡𝐚𝐰𝐥 𝐥𝐚 𝐬𝐚𝐚𝐧𝐲𝐚𝐝𝐨 𝐞,

𝐒𝐞𝐝𝐤𝐚 𝐨𝐨 𝐥𝐚 𝐰𝐚𝐝𝐚 𝐲𝐞𝐞𝐬𝐡𝐨 𝐢𝐲𝐨 𝐬𝐚𝐥𝐚𝐛𝐤𝐚 𝐰𝐞𝐞𝐲𝐚𝐚𝐧𝐞,

𝐖𝐚𝐚 𝐡𝐨𝐫𝐮𝐦𝐚𝐫 𝐬𝐚𝐛𝐚𝐛𝐭𝐢𝐢𝐬𝐚 𝐢𝐲𝐨 𝐥𝐢𝐛𝐢𝐧 𝐬𝐚𝐥𝐥𝐚𝐚𝐧𝐤𝐞𝐞𝐝𝐞,

𝐌𝐚𝐛𝐝𝐚' 𝐜𝐮𝐝𝐮𝐫𝐤𝐚 𝐰𝐚𝐝𝐚 𝐬𝐚𝐚𝐫𝐚 𝐢𝐲𝐨 𝐬𝐚𝐱𝐚𝐥𝐤𝐚 𝐰𝐞𝐞𝐲𝐚𝐚𝐧𝐞,

𝐒𝐚𝐱𝐚𝐧𝐬𝐚𝐱𝐨 𝐚𝐫𝐨𝐨𝐫𝐲𝐨 𝐢𝐲𝐨 𝐥𝐚𝐲𝐝𝐡 𝐬𝐚𝐱𝐨 𝐥𝐞𝐡 𝐰𝐞𝐞𝐲𝐚𝐚𝐧𝐞,

Waxaa dhanka kale ka istaagtay 𝐡𝐚𝐥 diidan shuucinnimada oo tiri;

𝐒𝐡𝐮𝐮𝐜𝐢𝐠𝐮 𝐬𝐢𝐧𝐧𝐚𝐚𝐧 𝐦𝐚 𝐚𝐡𝐚 𝐢𝐲𝐨 𝐬𝐚𝐦'𝐢𝐲𝐨 𝐤𝐡𝐚𝐲𝐫𝐚𝐚𝐝𝐞,

𝐒𝐚𝐚𝐝𝐚𝐚𝐥 𝐫𝐢𝐲𝐨 𝐚𝐡 𝐰𝐞𝐞𝐲𝐞 𝐨𝐨'𝐧 𝐬𝐮𝐮𝐫𝐭𝐨𝐠𝐞𝐥𝐢𝐡𝐚𝐲𝐧𝐞

𝐁𝐞𝐞𝐧 𝐪𝐮𝐫𝐮𝐱 𝐤𝐮 𝐬𝐚𝐲𝐬𝐚𝐚𝐛𝐚𝐧 𝐢𝐲𝐨 𝐬𝐨𝐠𝐨𝐫𝐝𝐨𝐡 𝐰𝐞𝐞𝐲𝐚𝐚𝐧𝐞,

𝐒𝐨𝐧𝐤𝐨𝐫 𝐠𝐮𝐮𝐝𝐤𝐮 𝐰𝐞𝐞𝐲𝐚𝐚𝐧 𝐠𝐮𝐧𝐭𝐮𝐧𝐚 𝐬𝐮𝐧 𝐢𝐲𝐨 𝐰𝐚𝐚𝐛𝐚𝐲𝐞,

𝐃𝐡𝐚𝐥𝐚𝐧𝐭𝐞𝐞𝐝 𝐬𝐚𝐛𝐨𝐨𝐥 𝐥𝐚𝐠𝐮 𝐡𝐨𝐝'𝐢𝐲𝐨 𝐬𝐞𝐛𝐢𝐠𝐚 𝐰𝐞𝐞𝐲𝐚𝐚𝐧𝐞,

𝐒𝐚𝐬𝐚𝐛 𝐦𝐚𝐚𝐭𝐨 𝐥𝐚𝐠𝐮 𝐥𝐞𝐞𝐱𝐬𝐚𝐝'𝐢𝐲𝐨 𝐬𝐞𝐠𝐞𝐠𝐞𝐫 𝐰𝐞𝐞𝐲𝐚𝐚𝐧𝐧𝐞.

𝐒𝐚𝐜 ayaa iyana ku talisay in nidaam uu hoggaaminayo diktaatoor waddani ah la qaato, iyada oo leh;

𝐇𝐚𝐚𝐦𝐚𝐚𝐧 𝐝𝐚𝐫𝐛𝐚𝐧𝐢 𝐫𝐞𝐞𝐫-𝐭𝐨𝐥𝐤𝐢𝐢 𝐰𝐚𝐚 𝐡𝐢𝐧𝐣𝐢𝐧𝐚𝐲𝐚𝐚𝐲𝐞,

𝐆𝐮𝐮𝐥 𝐚𝐚𝐧 𝐤𝐮𝐥𝐞𝐲𝐨 𝐥𝐚𝐠𝐮 𝐡𝐚𝐧𝐭𝐢𝐲𝐢𝐧 𝐡𝐨𝐫𝐞 𝐛𝐚 𝐥𝐨𝐨 𝐰𝐚𝐚𝐲𝐞,

𝐀𝐧' 𝐝𝐢𝐤𝐭𝐞𝐞𝐭𝐚𝐫 𝐥𝐨𝐨 𝐡𝐮𝐛𝐨 𝐰𝐚𝐧𝐚𝐚𝐠 𝐤𝐮 𝐡𝐢𝐫𝐚𝐧'𝐨𝐨 𝐫𝐚𝐚𝐜𝐧𝐨.

Taladaas dikteetarka waxaa diiday 𝐰𝐚𝐧, isaga oo yiri;

𝐃𝐢𝐤𝐭𝐚𝐚𝐭𝐨𝐨𝐫 𝐛𝐮𝐥𝐬𝐡𝐚𝐝𝐚 𝐮𝐮 𝐡𝐨𝐫𝐤𝐚𝐜𝐨 𝐰𝐮𝐮 𝐡𝐚𝐥𝐥𝐢𝐠𝐚𝐲𝐚𝐚𝐲𝐞.

𝐇𝐨𝐠 𝐮𝐮𝐧 𝐛𝐮𝐮 𝐤𝐮 𝐫𝐢𝐝𝐢 𝐚𝐚𝐤𝐡𝐢𝐫𝐤𝐢𝐢 𝐡𝐨𝐠𝐨𝐛 𝐝𝐚𝐥𝐥𝐮𝐮𝐧 𝐝𝐡𝐞𝐞𝐫𝐞,

𝐇𝐞𝐞𝐫𝐤'𝐮𝐮 𝐤𝐚𝐬𝐨𝐨 𝐪𝐚𝐚𝐝𝐚𝐲 𝐛𝐮𝐮 𝐡𝐨𝐨𝐬 𝐤𝐚 𝐬𝐢𝐢 𝐦𝐚𝐫𝐢𝐧𝐞,

𝐇𝐚𝐲𝐝𝐚𝐚𝐫𝐭𝐨 𝐲𝐮𝐮 𝐛𝐚𝐝𝐢 𝐢𝐧𝐭'𝐮𝐮 𝐡𝐚𝐲𝐣𝐚𝐝 𝐬𝐨𝐨 𝐭𝐮𝐛𝐨 𝐞.

𝐋𝐚𝐱 ayaa dhinaceeda ka kacday oo ku talisay in la qaato habkii Daraawiishtii Sayid Maxamed Cabdalle Xasan, iyada oo leh;

𝐑𝐮𝐮𝐧𝐤𝐢𝐢 𝐓𝐚𝐥𝐞𝐞𝐱 𝐢𝐲𝐨 𝐡𝐚𝐛𝐤𝐢𝐢 𝐫𝐮𝐠𝐢𝐡𝐢𝐢 𝐄𝐲𝐥 𝐲𝐢𝐢𝐥𝐥𝐚𝐲,

𝐖𝐢𝐱𝐢𝐢 𝐫𝐚𝐲𝐬𝐢𝐧 𝐝𝐮𝐮𝐛-𝐜𝐚𝐝 𝐚𝐡 𝐱𝐚𝐝𝐫𝐚𝐝𝐚 𝐰𝐚𝐝𝐚 𝐫𝐚𝐤𝐨𝐨𝐜𝐚𝐚𝐲𝐚𝐲,

𝐖𝐢𝐱𝐢 𝐫𝐚𝐦𝐚𝐝 𝐝𝐮𝐧𝐮𝐮𝐧𝐢𝐜𝐢 𝐬𝐢𝐝𝐢𝐢 𝐥𝐚 𝐢𝐬𝐮 𝐫𝐞𝐞𝐦𝐚𝐚𝐲𝐚𝐲,

𝐖𝐢𝐱𝐢 𝐫𝐞𝐞𝐫 𝐚𝐝𝐝𝐮𝐮𝐧 𝐪𝐮𝐫𝐮𝐱𝐝𝐢𝐢 𝐢𝐲𝐨 𝐫𝐚𝐚𝐱𝐨 𝐥𝐚𝐠𝐮 𝐡𝐞𝐲𝐬𝐭𝐚𝐲,

𝐑𝐨𝐰𝐥𝐢𝐡𝐢𝐢 𝐃𝐚𝐫𝐚𝐚𝐰𝐢𝐢𝐬𝐡𝐭𝐚 𝐚𝐚𝐧 𝐬𝐨𝐨 𝐫𝐨𝐠𝐚𝐚𝐥 𝐜𝐞𝐥𝐢𝐧𝐧𝐨.

Aragtidaas la diid, oo 𝐟𝐚𝐫𝐚𝐬 baa yiri,

𝐃𝐚𝐫𝐚𝐚𝐰𝐢𝐢𝐬𝐡𝐭𝐢𝐢 𝐲𝐚𝐲𝐧𝐚𝐚𝐧 𝐫𝐨𝐠𝐦𝐚𝐧𝐞 𝐫𝐚𝐚𝐝 𝐤𝐮 𝐝𝐚𝐫𝐢 𝐦𝐚𝐲𝐧𝐨.

𝐀𝐰𝐫 baa dhanka kale ka is taagay oo maanso dheer tiriyay oo xusay in dhammaan mabaadi'da la sheegay uu mid waliba meel ku wanaagsanyahay, ayna tahay in la wada qaato oo la isku wada dhex kariyo, iyada oo danta guud laga eegayo daacadnimona lagu dhaqangeliyo, wuxuu maansadiisa kusoo xiray;

𝐌𝐚 𝐝𝐚𝐛𝐛𝐢𝐪𝐢 𝐤𝐚𝐫𝐚𝐲𝐧𝐧𝐚𝐚 𝐝𝐡𝐚𝐦𝐦𝐚𝐚𝐧 𝐝𝐚𝐚𝐜𝐚𝐝 𝐛𝐚𝐚𝐧 𝐧𝐚𝐡𝐚𝐲𝐞?

Ugu danbeyn 𝐨𝐫𝐠𝐢 oo ahaa shirguddoonka shirka ayaa kacay soona jeediyay in dhammaan mabaadi'daas la qaato oo la isku dhafo, isaga oo maanso ku xusay sida loo wada qaadan karo dhammaan mabaadi'daas. Wuxuuna shirka kusoo xiray;

𝐖𝐚𝐱𝐚𝐚𝐧 𝐢𝐝𝐢𝐧𝐤𝐮 𝐬𝐨𝐨 𝐝𝐚𝐲𝐫𝐚𝐲𝐚𝐚 𝐝𝐮𝐜'𝐢𝐲𝐨 𝐘𝐚𝐚𝐬𝐢𝐢𝐧𝐞,

𝐖𝐚𝐱𝐚𝐚𝐧 𝐢𝐝𝐢𝐧𝐤𝐮 𝐬𝐨𝐨 𝐝𝐚𝐲𝐫𝐚𝐲𝐚𝐚 𝐝𝐮𝐜'𝐢𝐲𝐨 𝐘𝐚𝐚𝐬𝐢𝐢𝐧𝐞,

𝐖𝐚𝐱𝐚𝐚𝐧 𝐢𝐝𝐢𝐧𝐤𝐮 𝐬𝐨𝐨 𝐝𝐚𝐲𝐫𝐚𝐲𝐚𝐚 𝐝𝐮𝐜'𝐢𝐲𝐨 𝐘𝐚𝐚𝐬𝐢𝐢𝐧𝐞.

Inta aad sheekadaan akhrinayso waxyaabaha ku xiiso gelinaya waxaa kamid ah baacdheerida ogaal iyo tan aqooneed ee qoraaga, maadaama uu dowladnimo ka sheekaynayo, dowladnimaduna ay falsafad tahay, wuxuu maansooyinkiisa si farshaxan leh ugu muujinayaa aragtiyaha falsafadeed ee dowladnimada isaga xiganaya faylasuufyadii dunida soo maray sida Aristotle, Plato, Ibnu Siinaa, Epicrus, Jean-Paul Sartre, Karl Marx, Becon, Voltaire Immanuel Kant, Leo Tolstoy, Ibn Khaldun, iyo kuwo kale. Sidoo kale waxaa sheekada laga fahmi karaa xeeldheerida suugaaneed ee qoraaga, marka laga soo tago qotodheerida suugaantiisa waxaad dareemaysaa aqoontiisa suugaanta dunida isaga oo xusaya suugaanyahanno caalami ah sida Suhayr Ibna Abii Salma, Alphons de Lamartine, Abulcalaa Al-macarri, Buxturi, Baudlaire, Pushkin, Shawqi, Bernard Show iyo kuwo kale. Aqoontiisa diinta Islaamka ayaa iyana ah mid aad u ballaaran oo qoraalkiisa bishay.

Guud ahaan sheekadaani waxay soo bandhigaysa in cadaaladdu ay tahay aasaaska dowladnimada, haddii cadaalad la waayona ay ka dhigan tahay in dowladnimadii la waayay. Waxay kale oo sheekadu soo bandhigaysa wax isu quurid la'aanta iyo in cid kasta rabto inay iyadu dadka hoggaamiso, iyo sida inta kalena haddaysan hoggaanka qaban aysan u dareemayn lahaanshiyaha dowladdaas oo ay shaki uga qabayaan.

Ugu danbeyn, waxay sheekadu ina tusaysaa muhiimadda wadatashigu leeyahay iyo sida wadahadalku uu u keenayo is fahan iyo wax wada lahaansho. Waana midda maanta Soomaali u baahantahay inay isu timaaddo oo iska wareysto wixii khaldamay, sababaha ay u khaldameen, iyo sida looga bixi karo dhibaatada dowladnimo ee ina heysta. Waana inaynaan xoolaha ka liidan oo iyagaba shirkooda cid kale ma dhexgeline, innaguna aan shirkeenna u madaxbannaano oo aysan beel caalam iyo dowladaha deriska ah toonna wadatashigeenna u soo farogelin.

Sheekadaan in la fahmo oo la dhuuxo kuma filna feegaarkaan gaaban ee aan qoray. Waxaan qofkasta kula talinayaa inuu sheekadaas akhriyo. Waxaana qoraalkaan kusoo xirayaa oraah kujirta horudhac qiimo leh oo uu sheekadaan u sameeyay Rashiid Sheekh Cabdillaahi "Gadhweyne" oo isaga oo cabbiraya qiimaha fanka yiri, "𝐅𝐚𝐧𝐤𝐚 𝐤𝐢𝐢𝐬𝐚 𝐝𝐡𝐚𝐛𝐭𝐚 𝐚𝐡𝐢 𝐝𝐚𝐝𝐧𝐢𝐦𝐚𝐝𝐚𝐚𝐝𝐚 𝐚𝐲𝐮𝐮 𝐧𝐨𝐨𝐥𝐞𝐞𝐲𝐚𝐚." Dhab ahaan sheekadaani dadnimadaada ayay noolaynaysaa, maankaaga ayay carinaysaa oo su'aalo ku dhalinaysa, suugaanta ummaddaadana waa ku jeclaysiinaysaa.

FG: habqoraalka maansadu waa habka ay buugga ugu qoranyihiin.

Dhul intee le’eg baa qofku u baahanyahay? - Sheeko

How Much Land Does a Man Need? 

Dhul intee le’eg baa qofku u baahanyahay? - Sheeko

Sheekadaan gaaban ee xiisaha badan waxaa qoray Leo Tolstoy, waa mid kamid ah sheekooyinkiisa gaagaaban kuwooda loogu akhriska badanyahay. Sheekadu waxay ka hadlaysaa damaca waallida ah ee aadanaha iyo noloshooda gaaban. Waxaa matalaha koowaad ee sheekada ah nin beeraley ah, Pahóm, oo aad sabool u ah, iska se dhaadhiciya in hadduu dhul badan helo oo hanti tabcado aysan jirin wax kale oo uu u baahanyahay. Wuxuu aaminay in siduu saboolnimada uga bixi lahaa oo u xoolaysan lahaa ay tahay waxa kaliya ee inuu ka welwelo mudan.

Damaca waallida ah ee Pahóm waxaa dabka koowaad qabadsiinaya sheeko dhexmartay dumaashidii iyo xaaskiisa. Dumaashidii ayaa walaasheed oo xaaskiisa ah ugu faanaysaa hantida ay heystaan iyo nolosha dhaldhaalka badan ee magaalada ka jirta. Sheekadaas waxaa bowdka guriga ka dhegaysanaya Pahóm, kadibna damacii aadanaha ayaa ku dhiirrigelinaya inuu dhul helo oo hanti tabcado suu ugu biiro dabaqadda ladan oo uu u heysto inaysan waxba ka welwelin.

Hayaankiisa koowaad ee cirweynidu wuxuu ka bilowday markuu haweeney deriskiisa ah dhul ka iibsaday, kadibna uu beeray oo dalag fiicani uga soo go’ay. Balse waa nin iimaan la’aani ku dhacdaye dadkii waa heshiin waayeen, dabci qallafsan oo daneystennimo iyo calooshiis-la-ciyaarnimo ahna waa lasoo baxay, dhulkiina waa ku filnaan waayay. Wuxuu u kabo illaday inuu dhul kale hantiyo, deegaan kale ayuu dhul ka helay, halkaas ayuuna ku beeray dalagyo cusub oo si fiican ugu soo go’ay. Markale, waxsoosaarkaani kuguma filna ayaa naftiisu iska dhaadhicisay maadaama uu kiro badan bixiyo.

Isagoo walaacaas qaba ayaa loo sheegay inay jiraan qolo masaakiin ah oo Bashkírs la dhaho oo heysta dhul weyn, oo ay siiyaan qiimo aad u hooseeya. Markale ayuu go’aansaday inuu meel kale u guuro oo dhul kan uu heysto ka ballaaran hantiyo. Wuxuu u socdaalay reer Bashkírs isaga oo wada haddiyo qaalli ah oo uu ugu talogalay, maadaama ay tixgelin weyn siiyaan haddiyadaha iyo cidda u keentaba. Halkaas ayuu kula kulmay ugaaskii reerka una sheegay doonitaankiisa.

Beeshii oo ugaaskoodu guddoominayo waa ay soo dhaweeyeen dalabkiisa, waxayna ku xireen hal shardi oo kaliya. Waxay dhaheen lacag yar ayaad bixin, berri marka waaguu baryo ayaadna goob cayiman socod ka bilaabaysaa, kadibna inta qorraxdu soo jeeddo dhulka aad gaarto oo dhan ayaad mulkiyaysaa, haddaad isla goobta kusoo laabato ka hor qorraxa dhaca. Haddaad kusoo laaban weydo lacagtii aad bixisay waa kaa gubanaysaa, dhulna heli maysid.

Markii la ballamay kadib wuxuu aaday goobtii uu seexan lahaa, nasiibxumo hurdo badan ma uusan helin, intii yareyd ee uu indhaha isku qabtayna wuxuu ku riyooday riyo aad u foolxun, oo lagu tusay isaga si qaab daran u dhimanaya. Waa tan la dhaho ballan fiid jarmaado arooryo ayay leedahay, waaberigii horeba wuu kacay si uu isugu diyaariyo howshii sugaysay, isaga oo ku faraxsan inuu dhul baaxad leh maanta heli doono.

Isaga oo hurdo yaraantii xalay la daalaa dhacaya ayuu socodkii bilaabay, meesha uu is yiraahdo waa ugu fogtahay ee uu gaaroba wuxuu ka muujiyay wax hadhow lagu garan karo. Waqtigu waa ordayaa, qorraxduna sidii uu yaqaannaay si ka xawaare badan bay godkeedii ugu sii siqaysaa. Markuu is yiri dhul weyn waad gaartay, ayuu dib usoo laabtay suu u gaaro goobtii uu socodka ka bilaabay intaysan libdhadu ku hooban godkeeda.

Markaan meeshii uu saaka socodka kasoo bilaabay aad bay ula fogaatay, daal na kax ayuu la yahay. Goor uu is dhiibi rabo ayuu meel dheer ka arkay reer Bashkírs oo u sacbinaya. Markaasuu tabar iska baaray, isaga oo is leh yaysan labo jab isu kaa raacin, inaad dhul hantiyi weydo iyo in lacagtii yareyd ee lagaa qaaday ay saas kaaga gubato. Isaga oo naftii heyso buu xoog iska raadiyay, haddii uu soo gaaray goobtii uu saaka socodka ka bilaabay oo uu ugaaskii reerku fadhiyo af-genbi ayuu goostay, oo af-af dhulka ugu dhacay. Waxaa loogu hambalyeeyay inuu guuleystay oo bartii kusoo laabtay intaysan qorraxdu dhicin.

Nasiibxumo, waa uu soo kici waayay sidaas ayuuna ku geeriyooday. Kadibna waxaa loo qoday qabri si loogu rido. Cabbirka qabrigaas ayuu ahaa dhulka uu dhab ahaan Pahóm u baahnaa. Dhammaanteenna aan u baahannahay.

Sheekadaani waxa ay inay baraysa sida ay tahay inuusan damaca iyo dhaldhalaalku inoo indho-tirin, ee aan doonitaankeenna caqli, qanaaco iyo iimaan ku darno. Innaga oo maanka ku heynna in cimrigeennu gaabanyahay, xoolo badsiguna uu yahay wax aan laga dhargin iyo yool aan la gaarin.

Ayaan Xirsi Magan!

 

Gabadha Soomaaliyeed ee Ayaan Xirsi Magan la yiraahdo ayaa usbuucaan baahisay qoraal ay u bixisay "Why I am now a Christian" oo ay ku sheegayso muddo ay Alle-diid aheyd kadib inay markaan Christian noqotay oo ay axadaha si joogto ah kaniisadda u booqato.

Ayaan waxay dhibbane u tahay dayaca iyo dowladxumada dadkeenna haystay muddada dheer, iyada oo ilmo yar ah ayay noloshu hadba meel qoyskeeda ka tuurtay mar Sacuudi, mar Ethiopia, mar kale Kenya... Intaas oo ay weheliso mar Sacuudi laga tarxiilay, mar Sudan loo diiday in qoyskeedu galaan! Dhinaca kale siyaasad xumadii jirtay waxay sababtay in aabbaheed oo ay marar kala duwan sheegtay inay u aheyd yaraanteedii cunugta uu ugu jeclaa uu xabsi galo, aragti ahaan aad isu beddelo, jabhadna noqdo!

Markale waxay dhibbane u noqotay dhaqanka qallafsan ee bulshadeenna, waa tii ayeeydeed gudniinkeeda go’aan aan loo xilsaaran ka gaartay, markale waa tii aabbaheeda madaxa u geliyay guurka nin aysan iyadu dooran, waa tii arrinkaas dartiis iyada oo ninkeedii oo Canada jooga safar u ah garoonka diyaaradaha Frankfurt ka dhuumatay saasna ku gashay Holland! Halkaasna ay kala kulantay wax cariya is-waagii iyo is-quursigii nafeed ee ay la daalaa dhacaysay, tabtaasna ay ku qaadday jid aanan anigu filayn inay ku heli kartay jawaabaha waxay raadinayso iyo dhaymada dhaawaca nafsadeed ee gaaray.

Dhabbahaasi waa soo xirmay, maanta jid kale ayay afka saartay, ma filaayo kanna inuu dhaymo siin karo. Waxaan u rejaynayaa in Eebbe uu siiyo xasiloonida nafeed ee ay la’dahay ilaa maalinkii ay kaamka qaxooti gashay ee ay aamintay in dhaqankeeda iyo hab lebiskeedu uu astaan dib-u-socod yahay iyo markii ay aamintay in nolosha qaxarka ee ay la soo kulantay uu xalkeedu yahay in diin iyo dhaqanba la tuuro.

Ayaan marka laga soo tago aaminaddeeda diimeed. Waxay dhibbane u tahay is-waa nafeed, aad bay u nacday ahaanshaheedii markaasay caashaq indho la’aan ah u qaaday reer galbeedka. Maanta waxay leedahay waxaan diintaan cusub u qaatay inaan ilaalinno ilbaxnimada reer galbeedka. Reer galbeedku iyaga ayaa ilbaxnimadooda qaawiyay. Warbaahinta reer galbeedka iyo borobagaandadooduba ayaa si u daran inoo saameeyay ilaa waxkasta ay iyagu halbeeg u noqdeen. Dhabtuna waa in waxooda dhammi uusan aheyn wax hagaagsan oo la jeclaysan karo, iyo ilbaxnimo balaayo ka dhacday oo ay tahay in qodaxda laga ilaaliyo.

Ayaan oo buuggeeda, Heretic: Why Islam Needs a Reformation Now, aad ugu dheeraanaysa sababta diinta islaamka iyo ilbaxnimadeeduba ay dib-u-eegis ugu baahantahay, inay maanta u aragto in ilbaxnimada reer galbeedku ay tahay wax barakaysan oo ay tahay in la ilaaliyo, halkii iyadana dib-u-eegis salballaaran oo joogto ah lagu sameyn lahaa! Waa is diiddo weyn iyo waxayga kaliyaa xun, waana la iga fiicanyahay!

Markale, Ayaan oo buuggeeda Infidel cutubkiisa 14aad u bixisay Leaving God oo ay kaga sheekaynayso sidii dhacdadii 9/11 ay aaminaaddeeda saameynta taban ugu yeelatay, in maanta oo la ogyahay waxa Judeo-Christian ku ay dunida guudkeeda ka wadaan ay arki weydo, oo ay qiimeyn weydo waxa Yuhuuddu ka wado Falastiin oo intii ay dhaleeli laheyd ay iyagii sii caashaqdo waa un qof meeli u caddahay meeli ka madow! Waxeedu ma aheyn nicitaan dhaqamada bahalnimada ah ee waxay aheyd naceyb ay u qaaday waxkasta oo ahaanshaheeda qeyb ka ah.

Qoraalkeedii ugu danbeeyay waxay xustay in Alle-diidnimadu ay ku fashilmatay inay ka jawaabtu weydiinta muhiimka ah ee “What is the meaning and purpose of life?”, waa baraarug weyn oo ay heshay iyo xaqiiqo ay ka dhuumanaysay oo ay la kulantay, bilowgii waxay sheegtay inay Alle-diidnimada u dooratay si ay isu illowsiiso xaqiiqada jiritaanka Eebbe, aakhiro iyo xisaabta danbeysa. Waxaan se aaminsanahay in markale su’aashaas jawaabteeda aan laga dhex heli karin dhaqanka bulshada reer galbeedka ee maaddiga ah, diintooda magaca-maran ah, nidaamyadooda hantigoosiga ah iyo xeeladahooda gumeysiga salka ku haya. Hayaankeeda cusub ee ay diintaan ku qaadatay, waxaan u rejaynayaa inuusan halkaas kaga istaagin oo caashaqeeda reer galbeedku uusan ku qancin aragtidooda sheegaysa in taariikhdu dhammaatay, waxooda wax ka fiicanna aan la heli karin.

Dhab ahaantii Ayaan waa gabar aad u karti badan, balse noqotay hashii labo midigle dheelmay dhanna uma fiyooba! Dhaqankeeda oo aad u dhaawacay, dowladnimadeedii oo ku fashilantay inay daryeel siiso, bulshadeedii oo maradii ka dhacday oo dhan ah, iyo dhanka kale borobagaandada reer galbeedka, dhalanteedkooda, laba-wajiilayntooda, xeeladahooda silloon ee gummeysiga, halgankooda isir-tirka ah iyo micno-tirkooda nolosha ayay si siman dhibbane ugu noqotay. Alle ha soo hanuunsho, ahaanshaheeda ha fahansiiyo, dadkeedana tii kartideeda ku anfacda ha ka dhigo.

Casharka ugu weyn ee aan innagu ka baran karno waa inaan si dhab ah uga shaqeynno helitaanka dowladnimo hagaagsan, dowladnimadaas baa xuquuqda ilmaheenna ilaalin karta, tacliin hagaagsan oo da’yarteenna marin habaabinta ka ilaalisa hirgelin karta, saluugga aan ahaanshaheenna u qabno dhayi karta, isla markaasna inoo abuuri karta sheeko-qaran oo midnimadeenna iyo jiritaankeenna ba dhowri karta.

 

Puntland Maxay u Dabbaal-degaysaa Rubuc Qarni kadib?

Puntland waxay maanta u dabbaaldegaysaa sannadguuradeedii 25aad, walow 25sano ay tahay waqti aad ugu kooban cimriga dowladaha, haddana waxaan la inkiri karin in dowladnimada Puntland ay gaartay guulo wax ku ool ah. Balse waxaa xusid mudan in laga gaabiyay waxyaabo tirobeel ah oo la gaari karay.

Maqaalkaan kooban waxaan diiradda ku saarayaa inaan iftiimiyo meelaha laga gaabiyay, si loogu kaco wax ka qabashada caqabadaha jira. Sida lagu yaqaan hoggaanka guud ahaan dalkeenna iyo gaar ahaan Puntland waxyaabaha la qabtay iyo guulaha la gaaray waxaa sheegiddooda ku filan hadba cidda markaas xukunka joogta iyo inta danaha kala duwan u taageersan. Sidaas darteed, qoraalkaani hadduu dhaliil u bato kama dhigna inaan wax guul ah la gaarin, wixii guul ah warbaahinta dowladda ayaa laga dheegan karaa. Anigu se anoo gudanaya kaalintii muwaadinnimo baan iftiiminayaa gaabisyada jira.

Amniga:

Waxyaabaha ugu waaweyn ee lagu bogaadin karo Puntland ayuu amniga kamid yahay, miisaaniyadda dowladda inteeda ugu badan, 42.2%, waxaa lagu bixiyaa amniga. Iyadoo taasi jirto ayaa haddana waxaa jira dhaliilo tirobeel ah oo amni.

Jiritaanka Puntland ee maanta 25sano jirsanaya ma suurtogelin in la dhiso ciidan sumad dowladeed iyo akhlaaq ciidan toonna leh. Inta badan ciidamada Puntland waxay leeyihiin haykal qofeed. Si siman ayaad u maqlaysaa ciidan dowladeed, isla daqiiqad kadib waxaad maqlaysaa ciidankii oo astaan qofeed loo sameynayo.

Xukuumaddaan Madaxweyne Siciid Deni inkastoo ay aad ugu faantay inay sameysay dib-u-habeyn ciidan haddana wali lama suulin ciidamadii caaglayaasha ah ee shakhsiyaadku mulkiyaddooda sida dadban u heysteen. In dib-u-habeyntaas aysan wax weyni ka jirin waxaad ka garanaysaa in digreetada madaxweynuhu ay beddeli weyday wiilka horjoogaha u ah ciidanka Puntland Security Force (PSF), diidmadii sargaalkaasi diiday amarka madaxweynaha waxaa ka dhashay in magaalada ganacsiga Puntland ee Boosaaso uu ka dhacay dagaal khasaare badan geystay dabayaaqadii 2021! Dagaalkaasi wuxuu muujiyay foolxumooyinka huursan ee ka dhexjira ciidanka Puntland.

Markale ciidanka kumaandoosta Danab ayaa isbaaro u dhigtay hayaankii dimoqraadiyadda ee xukuumaddaani waday, ku dhawaad labo bilood ka horna waxay dagaal khasaare badan geystay oo ka dhacay Garowe la galeen ciidamada kale ee Puntland iyagoo diidan wax-ka-beddelka dastuurka Puntland.

Dhanka kale, waxaa madaxweynuhu guud ahaan fadhiid ka dhigay ciidanka daraawiishta Puntland oo waayahan danbe noqday ciidan howlgab ah. Dhacdooyinkaasi waa waxay tusayaal u yihiin fashilka baahsan ee ka dhexjira qaab dhismeedka ciidanka dowladda.

Dhowrkii bilood ee u danbeysay waxaa Boosaaso ka dhacay wareero argagixiso oo lagu qaaday xarumo ganacsiyo gaar loo leeyahay. Waxaa dab la qabadsiiyay xarumaha shirkadaha Macruuf iyo Fadhisame, mana jiro ilaa hadda wax war ah oo dowladdu kasoo saartay baaritaannada ay dhacdooyinkaas ka sameysay, waaba hadduu jiro baaritaanno ay sameeyeene. Sidoo kale, waxaa warar kala duwani sugayaan in kooxaha argagixisada ee Alshabaab iyo ISIS ay baad joogto ah ka qaadaan xarumaha ganacsiyada ee kajira Puntland. Majiraan howlgallo joogto ah oo ay dowladdu waayahan ku sameynayso dabarjiridda kooxahaan. Ciidamadii howlgalladaas ka shaqeyn lahaana waxay si ba’an ugu milmeen is-heysiyada siyaasadeed ee aadka u liita ee deegaanka jira.

Waxaa iyana xusid mudan in halbeegga amni ee magaalooyinka Puntland uu aad u hooseeyo. Inkastoo Puntland ay amni ku faanto haddana hay’adaha caalamiga ahi qiimeyn amni oo aad u hooseysa ayay siiyaan magaalooyinka Puntland. Sababtuna waa in nidaamka sugidda amniga Puntland oo uu aad isugu dhex yaacsanyahay. Magaalooyinka si baahsan ay askar kala duwani ula dhex joogaan ciidan iyo hub culus. Garowe oo la dhihi karo waa magaalada ugu amniga badan Puntland, waxay xarun u tahay ciidamo kala duwan oo qeybtood ay magac ciidan dowladeed wataan haddana aysan ka amarqaadan xukuumadda jirta.

Foolxumooyinka ka dhexjira ciidamada Puntland iyo guud ahaan amniga Puntland dhaliisheeda xukuumaddaan kaliya ma leh. Waa dhaliil ay wadaagaan guud ahaan madaxdii Puntland isaga danbeysay.

Dimoqraadiyadda:

Xeerkii lagu aasaasay Puntland waxa uu dhigayay in la hirgeliyo nidaam doorasho dadweyne muddo xileedka koowaad, balse taasi ma suurtogelin. Fashilkaasi wuxuu keenay in xukuumaddii koowaad ee uu horjoogaha u ahaa Madaxweyne Cabdullaahi Yuusuf AUN ay sameyso muddo kordhin keentay dagaal dabadheeraaday oo halaag baahsan sababay. Markale, xukuumaddii Madaxweyne Cabdiraxmaan Faroole waxay isku dayday inay hirgeliso doorasho dadweyne oo aan daahfurnayn, jajuub iyo xoogna ay weheliyaan taasina waxay sababtay in markale dhiig daato ilaa doorashadiina la joojiyay.

Xukuumadda hadda talada haysa waa guul weyn in ay soddon iyo dhowr degmo ka qabatay doorashooyin gole deegaan, walow ay wali jiraan degmooyin aan doorashadaas laga qaban, haddana waa guul weyn in halkaan wax la soo gaarsiiyo. Balse waxaa jira dhaliilo kale oo micno tiraya dimoqraadiyadda laga shaqeynayo iyo dhiig badan oo si masuuliyad darro loo daadiyay.

Marka Puntland la joogo waxa dimoqraadiyad loo yaqaan in dadku codeeyaan, balse dimoqraadiyaddu waa nidaam intaas ka baaxad weyn. Waxaa aad u liita xorriyadda hadalka, saxaafadda lama siiyo baaxad ay ku shaqeyso waana tan keentay inaysan Puntland ka jirin saxaafad micno leh oo baaritaanno ku sameysan karta khaladaadka jira. Xukuumadihii kala danbeeyay waxay si siman u cabburiyeen saxaafadda. Dadka cabburintaas dhibanaha u soo noqday waxaa kamid Jaamac Dabaraani oo hadda afhayeenka xukuumadda iyo agaasimaha warfaafinta madaxtooyada Puntland ah. Xukuumaddaani waxay xarig sharcidarro u geysatay Weriye Kilwe Aadan oo muddo dhowr bilood ah afduub loo heystay, dhowr usbuuc ka horna waxaa Garowe lagu weeraray Wariye Maxamed Yuusuf oo Garowe deggan si loo aamusiyo dhaliilaha uu soo gudbinayo. Xukuumaddii Madaxweyne Faroole ayaa iyana arrinta jajuubka weriyayaasha aad ugu caan baxday.

Xukuumaddii Madaxweyne Cabdiraxmaan Faroole waxay si degdeg iyo wax is dabamarin kujirto ku qabyotirtay dastuurka Puntland. Wuxuu ahaa waxqabad lagu fashilmay in la hirgeliyo muddo xileedkii koowaad. Tusayaasha muujinaya in xukuumaddii Faroole ay dano gaar ah dhexraacsatay qabyotirkio dastuurka waxaa kamid ah kordhintii muddo xileedka madaxweynaha. Sida ay qabaan xeeldheerayaasha arrimaha sharciyadu waxay aheyd in wax ka beddelka muddo xileedku uu dhaqangalo xukuumadda xigta. Balse xukuumaddii Faroole waxay bulshada Puntland sanka kaga toshay in muddo xileedkiisu noqdo 5sano, khalkhal amni iyo mid siyaasadeed ayaana arrintaas ka dhashay.

Xukuumadda hadda talada heysa ee Siciid Deni horjoogaha u yahay iyana waxay si aan daahfurnayn waxa uga beddeshay dastuurkii Puntland. Wax-ka-beddelkaas waxaa ka dhashay dagaal khasaare badani geystay oo Garowe ka dhacay. Walina waxaa deegaanka kajira madmadow iyo fowdu ay arrintaas abuurtay. Waa dhaqan kale oo si weyn uga soo horjeeda nidaamka dimoqraadiyadeed ee ay Puntland sheegato inay ku shaqeyso.

Garsoorka oo lafdhabar u ah dimoqraadiyadda waa liitaa isna, garsoorka Puntland tayo ahaan lama fil ah meeshii laga rabay garsoor jiray 25sannadood. Waxaa aad u kooban miisaaniyadda ay dowladdu ku bixiso garsoorka, dowladdu waxay garsoorka ku bixisaa 2% kamid ah miisaaniyaddeeda, waa kharash aad u kooban. Kharash yaraantaas iyo inaan muhiimad la siin garsoorka waxay keentay inuu howlgab noqdo. Khilaaf kasta oo ka yimaada geeddigan cusub ee la guurayo waa adagtahay in garsoorka maanta jira uu xalliyo.

Waxbarashada:

Rubuc qarniga ay Puntland jirtay waxyaabaha ay ku faanto waxaa kamid ah horumarinta waxbarashada, balse dhabtu waa in adeegbixinta waxbarashadu uu aad u hooseeyaa. Caqabadaha waxbarashada Puntland heysta waxaa ugu horreeya in dowladdu aysan miisaaniyad ku filan u qorsheyn adeegga waxbarashada. Puntland waxay waxbarashada ku bixisaa 5.9% ka mid ah miisaaniyaddeeda, waa kharash aad u kooban oo aan dabooli karin baahida waxbarasho ee jirta.

Majiro hal dugsi oo ay dowladdu kharashkiisa wada bixiso, muwaadiniintuna ay ka helaan waxbarasho lacag la’aan ah. Arrintaani waxay keentay in 10% kamid ah ilmihii dugsiyada aaday ay waxbarashada uga haraan dhaqaale xumo, sida aan kasoo xiganayo warbixinta mashruuca Education Cannot Wait. Dhanka kale, waxaa aad u hooseeya tirada ilmaha waxbarashada gaaray ee dugsiyada aada, 42% kamid ilmaha waxbarashada gaaray ma aadaan dugsi, sida ku xusan Puntland Education Sector Strategic Plan 2017-2021, tani waxay ka dhigantahay in tobankii ilmood ee waxbarasho gaarayba afar kamid ah aysan waxbarasho aadin! Waa arrin welwel weyn leh.

Waxaa iyana xanuun leh in ardayda da’da waxbarashada gaartay ee dugsiyada aadday, ugu danbeyn 5% oo kaliya ay u fariistaan imtixaanka fasalka 8aad, sida lagu xusay daraasadda daraasadda Evaluating the association between various indicators of school quality and educational outcome in Somalia with special reference to Puntland state, ee ay sameeyeen Abdiqani Ahmed iyo Dahir Abshir! Taasoo ka dhigan in heer iskuul-ka-hariddu uu aad u sarreeyo, oo ay ardaydu waxbarashada ka harto intaysan fasalka 8aad gaarin. Si taas lamid, tirada ardayda ee aan dugsiyada sare dhammeysan ayaa iyana aad u sarreeya.

Doorashadii golayaasha deegaanka ee saddexda degmo ee horudhaca aheyd ka dhacday waxay iyana muujisay heerka akhris-qorid la’aanta ah ee ka jira Puntland. Tusaale, degmada Eyl oo kaliya codadkii la dhiibtay 20% kamid ah ayaa xumaaday, sababta ugu weynina waxay aheyd codeeyayaasha oo aan waxna qorin waxna akhrin, wacyigelinta iyo aqoonta codbixinta oo liidatay iyana waa jirtaa.

Dhanka tacliinta sare ayaa iyana ah meelaha Puntland caqabadaha weyni ka heysato, majiro guddi si hagaagsan u shaqeeya oo tacliinta sare maamula. Wasaaradda waxbarashaduna waxay la daalaa dhacaysa maamulidda dugsiyada hoose, dhexe iyo sare. Sidoo kale majiraan halbeegyo micno leh oo laga qiimeeyo jaamacadaha intaan la furin, tani waa caqabad Soomaaliya oodhan ka jirta. Guud ahaan jaamacadaha Puntland ma jiraan daraasado cilmibaariseed oo taxane ah oo ay soo saaraan dadkana la wadaagaan, maadaama tacliinta sare ay cilmibaaris ku dhisantahay, haddii cilmibaaris la waayo waa dhadhan beelaysaa. Kartida maamullada iyo barayaasha tacliinta sare ayaan iyana gaarsiisnayn heerkii la rabay. Waxaa se fajaciso ah in inta badan jaamacaduhu aysan laheyn manhaj sugan iyo tixraaco hagaagsan oo ay ardaydu adeegsan karaa. Marka laga soo tago in dhaliil badan ay leeyihiin dadka jaamacadaha furta, haddana waxaa ceeb oodhami saarantahay wasaaradda waxbarashada iyo guud ahaan dowladda Puntland oo ku fashilmay inay si qumman u maamulaan, una toosiyaan tacliinta sare ee deegaanka.

Caafimaadka:

Adeegga caafimaadku wuxuu kamid yahay meelaha ay Puntland ugu liidato. Majiro hal isbitaal oo heer gobol ah oo ay si dhammeystiran dowladdu u bixiso kharashkiisa, shacabkana siiya adeeg caafimaad oo lacag la’aan ah, ama xitaa adeeg jaban oo dhammeystiran. Isbitaallada dowladda waxa ugu yar ayaa la iska iibiyaa, tayadooduna aad bay u hoosaysaa.

Inkastoo ay jiraan hay’ado caalami ah iyo kuwo maxalli ah oo si ballaaran uga qeybqaata suurtogelinta adeegyada aasaasiga ah ee caafimaadka, nasiibxumo dowladdu miisaaniyadda ay caafimaadka ku bixiso waa mid aad u hooseeya. Sida aan kasoo xiganayo miisaaniyaddii 2020 ka hor intuusan dunida saameyn xanuunka COVID19 waxay Puntland adeeggeeda caafimaadka ku bixisay 1% kamid ah miisaaniyaddeeda! Walina qoondadaas miisaaniyadeed lama kordhin. Waa foolxumo ballaaran iyo dayac baahsan oo jira.

Adeegyada biyaha iyo tamarta:

Helitaanka biyuhu waxaa uu muhiimad weyn u leeyahay nolosha dadka iyo jiritaanka duunyada. Rubuc qarni kadib bulshada reer Puntland ee ku dhaqan magaalooyinku ma helaan biyo nadiif ah oo lacag la’aan ah ama xitaa jaban oo ay dowladdu si dhammeystiran u maamusho. Halka magaalooyinka qaar ee ay Garowe kamid tahay laga isticmaalo dhowr biyo oo kala nooc ah lana suurtogelin in si hagaagsan loo hirgeliyo adeeg biyo oo dadka ku filan la iskana bixin karo. Dhanka kale, adeegga tamarta/korontadu isna waa mid aad u liita oo aan deegaamada si hagaagsan u wada gaarsiisnayn. Magaalooyinka waaweyn oo ganacsato gaar ahi ka hirgeliyeen adeegyada korontada ma ahan adeeg dadka ku filan, mana ahan adeeg qiimo macquul ah leh, waa adeeg aad qaalli u ah. Sicirka sare ee korontadu waxaa uu caqabad ku noqday abuuritaanka warshadaha waxsoosaarka ee yaryar. Helintaanka warshadahaasi wax weyn buu ka tari lahaa yareynta shaqo la’aanta baahsan iyo saboolnimada baaxadda leh ee bulshada reer Puntland faraha kul ku haya.

Is-beddelka cimilo ee dunida oodhami ay siyaabo kala duwan ula daalaa dhacayso, Soomaaliya waxay kamid tahay meelaha uu sida ba’an u saameeyay, waxaa guud ahaan yaraaday xilli roobaadyadii, waxaana soo noqnoqday abaaro joogto ah oo sababay in biyihii iyo baadkiiba yaraadaan. Si taas looga hortago waxaa laga filayay dowladda Puntland inay xil iska saarto daryeelka, ilaalinta iyo horumarinta reer miyiga oo iyagu tiir dhexaad u ah daryeelka xoolaha nool oo kamid ah ilaha ugu waaweyn ee dhaqaalaha Puntland ku tiirsanyahay. Nasiibxumo, dowladdu uma qorsheyn miisaaniyad ku filan adeegyada biyaha iyo tamarta, wax ka yar 1% ayay miisaaniyadda ugu dartay horumarinta tamarta, macdanta iyo biyaha. Waa kharash aan sinnaba ugu filnayn ee bulshada ay helaan adeegyadaas muhiimka ah.

Dhaqaalaha:

Laga soo bilaabo ilaa maalintii ay Soomaaliya xorriyadda qaadatay heerka dhaqaale ee dalku wuxuu ahaa mid liita. Waqtiyada ay Soomaalidu u taqaan bari-samaadka oo u badan waqtigii kacaanka ayaana ah xilliyada jahaweerarka ugu weyni uu ku dhacay dhaqaalaha dalka. Isbeddelladii horumarineed ee dalka ka dhacay todobaannadii iyo siddeetanaadkii qarnigii tagay waxay keeneen qalqalaase dhaqaale oo markii danbe qeyb lixaad leh ka qaatay qaran-jabkii ina ku dhacay bilowgii sagaashanaadka. Is lahaan la’aanta jahawareerkii dhaqaalaha guud (macroeconomic shocks) iyo jawaab-celinnada siyaasadeed (political responses) ay dowladdii kacaanku sameysay ayaa isna waxbadan sii kharribay. Puntland aasaaskeedii ilaa maanta ma jiro is-beddel iyo koboc dhaqaale oo micno leh oo la sameeyay, waa laga garaabi karaa in xaaladda siyaasadeed ee dalka oodhan ka jirta ay wax badan xumeysay, balse dhabtii waxyaabo la qaban karay ayaa laga gaabiyay.

Puntland rubuc qarniga ay jirtay aad buu u hooseeyay kororka ku imaanayay waxsoosaarka guud, dhanka kalena waxaa jiray sicirbarar baahsan oo markasta caqabad ku ahaa koboca dhaqaalaha iyo nolosha dadka. Sicirbararkaas waxaa intiisa badan sababtiisa lahaa madaxdii isaga danbeysay deegaanka oo qeybtood ay gacmaha ka laabteen inay xal raadiyaan, qeybtoodna ay dabkii baasiin kusii dareen oo ay markhaati ka noqdeen lacago been abuur ah oo tirobeel ah oo suuqa la soo geliyay muddo xileedkooduu. Saameynta lacagahaas suuqa soo galay waxaa aad loo dareemay muddo xileedkii Madaxweyne Janan Cadde Muuse iyo muddo xileedkii Madaxweyne Dr Cabdiweli Gaas, Gaas oo leh aqoon dhaqaale oo ballaaran sida uu arrintaas u maareyn waayay waxaa kujirtay hagrasho badan. Muddo xileedkaan Madaxweyne Siciid Deni iyo wasiirkiisii maaliyaddu Xasan Shire waxay sababeen in guud ahaanba uu deegaanka ka istaago isticmaalkii shilin Soomaaliga, taas oo keentay khasaare maaliyadeed oo baahsan, sicirbarar ballaaran iyo dayac nololeed oo xanuun badan.

Waxaa lagu fashilmay in Puntland laga abuuro jawi nabdoon siyaasad ahaan iyo dhaqaale ahaan, lana hirgeliyo adeegyada dowladeed ee muhiimka u noqon kara in deegaanka laga hirgeliyo warshado yaryar oo wax weyn ka geysan kari lahaa yareynta shaqo la’aanta, hoos-u-dhigidda saboolnimada iyo kor-u-qaadida waxdhoofinta. Maqnaanta waxdhoofitaan (Export) saameyn abuuri kara iyo xad-dhaafka wax-soo-dhoofinta (Import) isna wuxuu dheelli geliyay is-le’egta ganacsiga (Trade balance). Waxaa iyana lagu fashilmay inay deegaanka yimaadaan maalgashadayaal caalami ah oo maalgelin ku sameysan kara waaxyaha dhaqaale ee is-beddelka keeni karay sida kalluumeysiga, warshadaha, daryeelka xoolaha, beeraha iyo guud ahaan kaabayaasha dhaqaalaha.

Madaxdii isaga danbeysay Puntland waxay bulshada horumar dhaqaale uga dhigeen koror kooban oo ku yimaada miisaaniyadda sannadlaha ah, dabcan kororka dhakhligaagu waa qeyb kamid ah koboca dhaqaalaha balse marnaba miisaaniyadda oo in yar korortay lama mid ahan koror guud oo dhaqaalaha oodhan ku yimi. Xukuumadda maanta talada haysa, oo wax-ka-beddel ku sameysay habka diyaarinta miisaaniyadda, waxay dadka ku dhego-barjaysay inay horumarin dhaqaale sameysay. Dhabtu se waa in kororla lambarrada miisaaniyaddu uu ka yimi kadib marka miisaaniyadda lagu daray lacagaha deeqaha ee dunida laga helo. Dakhliga guduhu waxaa uu hadda miisaaniyadda Puntland ka yahay hal waax marka miisaaniyadda loo qeybiyo afar waaxood. Arrintaani waxay tuse u tahay heerka liita ee dakhligeennu joogo, oo iyana muujinaysa fadhiidnimada dhaqaalaheenna.

Kaabayaasha Dhaqaalaha:

Horumarinta kaabayaasha dhaqaaluhu waxay muhiimad ballaaran u leeyihiin horumarinta dhaqaalaha iyo hagaajinta nolosha bulshada bulshada. Marka Puntland la joogo waxaa abuurmay fahanxumo ballaaran oo fahanka mowduuca kaabayaasha dhaqaalaha la xariira, kaabayaasha dhaqaalaha waxaa loo fasiray hagaajinta jidadka iyo xaarxaaridda garoomo diyaaradeed oo kaliya. Dhabtu se waa in arrintu intaas ka ballaarantahay.

Rubuc qarniga ay Puntland jirtay ma jiro jid cusub oo isku xira gobollada oo la dhisay, marka la reebo mashruuca jidka Ceeldaahir-Ceerigaabo, oo isaguna ah mashruuc aan dhammaan aanna si daahfuran loo maamulin lana aqoon lacagta hadda ku baxday iyo midda uu u baahanyahay si loo dhammeystiro. Xukuumadda hadda talada haysa waxay dedaal gelisay sidii loo dayactiri lahaa laamiga Puntland ku xira dalka intiisa kale. Waa dedaal wax ku ool ah, jidkaan oo muddo dheer jiray se kuma filna in lagu sameeyo dayactir kooban, wuxuu u baahanyahay dib-u-dhis iyo dib-u-qaabeyn xoog leh.

Puntland oo qaranjabkii ka hor la dhihi jiray gaariwaa, dowladdii dhexe ee burburtay kama aysan dhaxlin mashaariic waaweyn marka laga reebo dekedda Boosaaso iyo laamiga dheer ee aan hadda ka sheekaynnay dayaca ka jira. Dekaddii Boosaaso iyana majirto wax horumarin ah oo lagu sameeyay rubuc qarnigaas, waxaa ba caqabad dheeri ah noqotay in dekaddii oo awalba baaxad ahaan iyo dherer ahaanba koobnayd ay ciidi buuxisay oo markab daaye aysan doomaha yaryar qeybtood kusoo xiran karin. Nasiibxumo, halkii xal kale la raadin lahaa waxaa dekadda si aan daahfurnayn gacanta loogu galiyay shirkad carbeed oo qorshuhu ahaa inay bannayn, ballaarin iyo horumarin ba ku sameeyeen. Lix sano kadib majirto wax shaqo ah oo muuqata oo ay shirkaddaasi ka qabatay dekadda.

Ganacsato dhiirran oo Soomaaliyeed ayaa maalgelin aan nooceeda Soomaali horay ugu dhiirran ka sameeyay deegaanka Garacad oo dhisay dekad! Waa mashruuc dhiirrigelin mudan, balse si dekaddaasi ay mashruuc guuleystay u noqoto waxaa lagama maarmaan ah in la helo waddo hagaagsan oo isku xirta dekadda iyo dal weynaha aan xeebta laheyn ee Itoobiya, si dekaddaani ay ugu adeegto suuqaas cammiran, iyo jidadka kale oo dekadda ku xiran inta kale ee dalkeenna. Wali ma muuqato door muuqda oo dhaafsiisan af oo ay Puntland ka qaadnayso hirgelinta himiladaas.

Rubuc qarni kadib looma kicin shaqadii la rabay in laga qabto dhinacyada kale ee kaabayaasha dhaqaalaha sida yagleelidda kaabayaasha isgaarsiinta, sameynta bullaacado lagu maareeyo wasakhda magaalooyinka, ceelal biyood ku filan dadka magaalooyinka deggan iyo kuwa baadiyaha ku dhaqan, xarumo caafimaad oo dhaafsiisnayn xarumaha bixiya adeegyada aasaasiga ah ee caafimaadka oo si hagaagsan ugu adeegi kara dadka deegaanka, iyo goobo waxbarasho oo ku filan dadka deegaanka ku dhaqan.

Hoggaaminta:

Puntland muddadii ay jirtay waxaa soo maray 6 madaxweyne, oo dhammaantood ahaa odayaal u qalmay in talada deegaanka guddoomiyaan, balse waxaa arrintaas ku sidkan arrimo badan oo ay odayaashu ka gaabiyeen. Aan si kooban mid mid uga xusno waxyaabaha seegay, waa qiimeyn shakhsi ah oo lagu kala duwanaan karo.

Bilowgii talada waxaa loo dhiibay Madaxweyne Cabdullaahi Yuusuf AUN oo ahaa fuliye dhiirran, iyo askari geesi ah oo billado badan ku qaatay howlgalladii ciidan ee uu ka qeybqaatay, qeybtoodna uu hoggaamiyay. Odaygu se ma laheyn khibrad maamul siyaasadeed, inuusan laheynna waxay Puntland ka hor ku caddaatay sidii uu u maareeyay markii loo dhiibay talada halgankii sharfoonaa ee SSDF! Madaxtinnimadiisii Puntland waxaa la filayay inuu dhidbaha u taago maamul siyasadeed leh haykal maamul iyo dastuur qoran oo haga. Inkastoo uu bilaabay habeynta ciidamada, iyo isku daygii koowaad ee dhismaha qeybaha koowaad ee hay’adaha dowladda, odaygu wuxuu si weyn ugu fashilmay inuu si dhammeystiran u tiirarka ugu aaso hay’adaha dowladdeed ee muhiimka ah, hirgeliyo dastuur dowladnimada haga iyo inuu doorashada ku qabto waqtigii loo madlanaa. Fashilkaasina wuxuu keenay in Puntland uu ka dhaco dagaal baahsan oo khasaare badan geystay.

Dhanka kalena, odaygu wuxuu dedaalkiisa ugu badan ku bixiyay sidii uu ku gaari lahaa kursiga madaxtinnimada dalka, taasoo kala dhantaashay waxkasta oo uu Puntland ka qaban karay. Waa mabda’ sax ah in Puntland ay ka qeybqaadato in dalku uu yeesho dowladnimo ku dhisan hab federaali ah, balse marna qiil looma heli karo in talada Puntland loo dayaco taas kale. Puntland waxay Soomaaliya waxtari kartaa marka ay iyadu dhexdeeda isa saxdo oo is hagaajiso.

Madaxweynihii labaad wuxuu ahaa Maxamed Cabdi Xaashi AUN oo isna ahaa oday weyn oo khibrad ballaaran leh, muddo xileedkiisa oo koobnaa maadaama uu kursiga qabtay markii Madaxweyne Cabdullaahi loo doortay madaxtinnimada dalka, lagama fili karo inuu wax weyn beddelo. Balse wuxuu ku ammaananyahay inuu doorasho qabtay, taladana si wanaagsan u wareejiyay.

Madaxweynihii saddexaad wuxuu ahaa Janan Cadde Muuse oo dadkii yaqaannay ay ku sheegaan inuu ahaa nin aad u dun wanaagsan, ilbax ah, hadalna cad. Burburkii ka hor wuxuu kamid ahaa saraakiisha sarsare ee ciidanka, markii talada dalka ay kacaanku wasakheeyeenna wuxuu kamid noqday dadkii ku biiray halgankii hagaajinta talada dalka gaar ahaan Jabhaddii SSDF. Madaxtinnimada Puntland waxa uu yimi isaga oo dagaal kharaar la soo galay Madaxweyne Cabdullaahi Yuusuf oo muddo kororsi sharcidarro ahaa sameeyay, ugu danbeyn se laga heshiiyay oo doorasho dhacday Cadde na noqday madaxweyne. Odaygu ma sameyn isbeddel maamul iyo mid siyaasadeed oo lagu toosinayo siyaasaddii deegaanka. Shaqooyin wanaagsan oo uu qabtay se waa jireen. Xilkiina si nabdoon ayuu ku wareejiyay.

Qiimeyntayda hoggaanka Puntland sadddexdaas oday waxay ahaayeen jiilkii hore ee hoggaaminta Puntland, ma aysan sameyn nidaam siyaasadeed cago badan ku taagan, lehna dastuur dhammeystiran oo lagu maamulo. Waxay se ahaayeen saddex oday oo hantida ummaddu ka nabadgashay. Marka Soomaaliya la joogo, waa waxqabad weyn in musuqmaasuq baahsan aan lagu suntin muddo xileedkaaga.

Jiilka labaad ee hoggaaminta Puntlan, waxaan ka bilaabayaa Madaxweyne Cabdiraxmaan Faroole oo noqday madaxweynihii afaraad ee Puntland kadib doorasho xiiso leh oo uu kaga guuleystay Janan Cabdullaahi Axmed Jaamac (Ilkajiir) oo tartankiisu wax weyn uga dhignaa muuqaalka dowladnimada Punrland.

Madaxweyne Faroole wuxuu dardargelin xoog leh ku sameeyay dib-u-habeynta nidaamka dowliga ah, isaga oo hirgeliyay in Puntland ay yeelato dastuur dhammeystiran. Walow habka dastuurka loo maray iyo habka loo ansixiyay ay leeyihiin dhaliilo xooggan, haddana wax weyn bay Puntland u aheyd inay dastuur rasmi ah yeelato. Ku takrifalka ugu weyn ee odaygu marxaladdaan ku sameeyay waa inuu muddo xileedkii madaxweyne ka dhigay 5sano, taasi dhib ma lahaanteene waxaa sharcidarro aheyd in isaga oo 4sano lagu dhaariyay oo 5tii sano ee la rabay inay xukuumadda xigta dhaqangeliso uu khasab iyo qori caaddii ku meelmarsaday. Sidoo kale, habka uu u qoray dastuurka qeybihiisa khuseeya dimoqraadiyaynta ayaa iyana madmadow badani kujiray, waana tan hadda wax ka beddelkeeda la isku dilay. Wuxuu kaloo isaga oo dastuurka qalinkiisa haya xaddiday baaxadda siyaasadda oo soo koobay tirada xisbiyada.

Waxaa se intaas ka yaab badan inuu dastuurka Puntland qododbkiisa afaraad ku qoray arrin gef ku ah gobannimada dalkeenna, qodobkaasi wuxuu fududeynaya in Puntland ay ka go’i karto dalka intiisa kale, waa miino muddaysan oo markasta la ridi karo haddaan wax laga beddelin.

Faroole wuxuu isku dayay inuu nidaamka doorashada qof iyo codka ah oo loo guuro. Isaga oo shaati le’eg tolanaya ayuu isku dayay inuu khasab doorashadaas ku meelmariyay, wuxuuna joojiyay markii uu ku daatay dhiig laga maarmi karay haddii habka loo guurayo horay looga tashan lahaa. Dhanka kale, odaygu wuxuu aad isugu mashquuliyay waqti qeybtiis laga maarmi karayna uu geliyay yooyootanka xukuumaddii Xamar kajirtay. Waa saxneyd inuu ka qeybqaato dib-u-dhiska dowladnimada dalka, balse inuu tii Puntland taas u dayacay ayaa aniga foolxumo ila ah. Isaga tan ayaa loo doortay. Ugu danbeyn, wuxuu qabtay doorasho iyada ayuuna ku baxay, xilkana si wanaagsan ayuu u wareejiyay.

Madaxweyne Cabdiweli Gaas ayaa noqday madaxweynihii shanaad ee Puntland. Bilowgii wuxuu ahaa aqoonyahan aad loogu hanweynyahay oo la filayay inuu wax badan beddelo, ma se dhicin. Dhibaatada ugu weyn ee qabsatay waxay aheyd inuusan arrimaha gudaha xog-ogaal u aheyn. Inta badan waxkasta say ahaayeen buu ku waday, marka laga reebo inuu curiyay mashruuca jidka Ceeldaahir-Ceerigaabo. Is-heysigii Faroole la bilaabay Dowladda Federaalka ah ayuu isna meeshiisii ka sii waday, waxaana is leeyahay waqtiga badan ee madaxda Puntland loo doorto ay geliso howlaha dowladda federaalka waa laga maarmi karaa. Si kasta oo dalku dib-u-dhis ugu jiro oo kaalinta Puntland loogu baahanyahay, haddana taas micnaheedu ma ahan in shaqadii Puntland taas loo dayaco. Muddo xileedkii Madaxweyne Cabdiweli waxaa hareeyay eedo waaweyn oo musuqmaasuq, oo ay ugu weyntahay sida loo maareeyay heshiiskii dekadda Boosaaso loogu gacangaliyay shirkadda carbeed. Gaas iskuma dayin qabashada doorasho dadweyne, tii hore ayuu sii waday oo uu waqtigeedii ku qabtay, markii laga guuleystayna si nabdoon buu ku baxay.

Mudane Siciid Cabdullaahi Deni ayaa nasiib u yeeshay inuu noqdo madaxweynihii lixaad ee Puntland. Maadaama uu ahaa nin aan qurbojoog aheyn, qeyb weynna ka soo ahaa horumarinta deegaanka, waxaa laga qabay filasho badan. Markii uu talada yimi ba waxaa caddaatay inuu shirko la yahay kooxo dillaaley ah oo xoolo tacab ku jira, waxaana si ba’an u baahay musuqa. Intaasna waxaa u dheerayd inay ku dhacday xummad Xamar-jaceyl ah oo uu kursigaas Xamar u jidbooday waxkasta oo ay Puntland laheydna uu gaaritaanka kursigaas u adeegsaday. Hadduu soo jabayna, wuxuu sii dardargeliyay hayaanka dimoqraadiyaynta Puntland oo uu markii horeba si fiican u bilaabay, bilowgaani cusubi se ma mashaqo la’ayn. Tuhun badan baa laga qabay dhab ahaan ujeedka madaxweynuhu ka leeyahay dardargelinta howshaan. Walow soddon iyo dhowr degmo doorasho laga qabtay, haddana sharci-ku-tumasho badan oo madaxweynuhu sameeyay iyo dastuur-ku-falaadka uu baarlamaanka shirkada kula noqdayba waxay mugdi geliyeen geeddigii la guuri lahaa. Rubuc qarni kadib, maanta ma cadda waxa Puntland ka dhici doona doorashada foodda ina kusoo haysa ee dhowrka bilood ka harsanyihiin.

Ma dhabbihii Cabdullaahi ayuu qaadi doonaa oo xoog wax ku raadin doonaa ilaa tabartu u run sheegto, mise kii Faroole ayuu qaadi doonaa ilaa uu darbiga madaxa kusoo dhufsanayo? La arki doonee! Nabad baynnu se rejayn iyo doorasho heshiis lagu yahay waqtigeedana ku dhacda.

Guudmarkaas kooban, waxaan rabay inaan ku iftiimiyo wixii ka khaldamay hoggaankii Puntland isaga danbeeyay, iyo in hoggaanka la dooranayo laga fiirsado si looga gudbo marxaladdaan adag, dedaallada xukuumaddaani sameysayna looga mirodhaliyo. Puntland waxay u baahantahay hoggaan iyada la fil ah oo xog-ogaal u ah waxa laga gaabiyay, aan aheyn askari aan khibrad siyaasadeed laheyn, aan aheyn macangag meesha ku dhego aan ka fuqin, aan aheyn waddani tiiro gaaban iyo jifiyayste, aan iimaan la’ayn oo xoolo tacab ku jirin, aan caruurtiisa xoolaha ummadda u loogayn, aan aheyn war-mooge kooxo kale daaha dabadiisa ka maamulaan, isla markaasna aan aheyn nin arki-jire doon ah oo aan waxba beddeli karin. Is-beddel dhab ah iyo u jidbixinta jiho cusub baa loo baahanyahay.

Wacyiga bulshada:

Puntland wax xil ah iskama saarin dhisitaanka wacyiga bulshadeeda. Manhajka waxbarashada ilmaha kuma jiraan casharro da’yarta baraya dowlad-dhiska la qaatay ee habka federaaliga ah ku dhisan. Guud ahaan jaamacadaheedaha laguma dhigo takhasusaad arrintaas la xiriira, taasoo keeni karta inaysan soo bixin jiil u diyaarsan inay jiheeyaan dowladnimada deegaanka iyo tan guud ee dalkaba. Guud ahaanna ma jiraan maktabado dadweyne oo ka qeybqaadan kara kobcinta garaadka bulshada.

Dhanka kale, taladii Puntland waxay noqotay mid ay iska duumaalaan siyaasiyiin u dhashay saddex jifiyood oo kaliya, taasina waxay abuurtay tafaafaruq bulsho oo xooggan. Suurtogal ma ahan in dad cashuur bixiyaal ah loo suurtogelin waayo fursaddii lagu dooran lahaa.

Mashruuca taraha ee talada la isaga dumaalayo wuxuu abuuray jiil aaminsan in adeerradood kaliya wax u talin karaan waana aragti liidata, iyo jiil kale oo arrintaas qawadsan aadna ugu saxan. Waa lagama maarmaan in saaxada siyaasadda la ballaariyo, waxaa se shaki weyni igaga jiraa in habka hadda loo guurayo uu arrintaas suurtogelin karo. Habkaan laftigiisu sixitaan buu u baahanyahay si aan caadadii hore loogu sii socon.

Doorka Puntland ee dowlad-dhiska federaaliga ah ee dalka:

Puntland ilaa maalinkii nidaamkii federaaliga ah la qaatay waxay u taagnayd inay u qareento nidaamkaan. Balse markasta waxaa dul hoganaysa ceeb weyn oo muujinaysa in nidaamka ay rabto inay u qareento aysan iyaduba dhaqangelin oo taladeedu Garowe ku urursantahay, http://cabdullahi-sanco.blogspot.com/2022/07/puntland-dowlad-xubineedka-federaaliga.html ,

Hadda waxay si aan daahfurnayn ugu falaadday dastuurkeeda, berrina iyada ayaa diidi doonta in dastuurka federaalka sidaas oo kale loo maareeyo. Waxay u taagantahay waxaysan iyadu sameyn.

Garsoorka, nidaamka ciidamada, qeybsiga kheyraadka, ilaalinta awoodqeybsiga, daadejinta adeegyada iyo waxkasta oo ay Puntland ku diidantahay dowladda federaalka iyada ayaa sameysa. Waa is-diido weyn!

Odayaasha dhaqanka:

Qoraalkaan oo aan rabay inaan intaan ka gaabiyo oo aad iila dheeraaday, waxaan qodobkaan kaga gaabsanayaa inaan halkaan ku lifaaqo maqaal aan horay uga qoray odayaasha dhaqanka Puntland. Lifaaqaan ka akhriso. http://cabdullahi-sanco.blogspot.com/2022/03/wejiyada-isbeddelaya-ee-odayaasha.html

Gebogebo:

Ugu danbeyn waxaan guud ahaan bulshada reer Puntland ugu hambalyaynayaa sannadguurada 25aad ee ka soo wareegtay aasaaskii Puntland. Qoraalkaanina waxaan rejaynayaa inuu ina ku baraarujiyo gaabisyada baahsan ee dowladnimadeenna ka dhexjira iyo inuu abuuro doodo wax saxaya. Dabbaaldegguna uusan ina ka noqon inaan is faanino oo kaliya, ee sidoo kale aan is-qiimeyn iyo isla-xiisabtaan ku dabbadegno.

FG: Qoraalkaan waxaa 1dii Aug, 2023 lagu baahiyay mareegta The Daily Somalia, https://dailysomalia.com/puntland-maxay-u-dabbaal-degaysaa-rubuc-qarni-kadib/