Hantidhowrka Habowsan ee Puntland!

Xafiiska Hantdhowrka Guud ee Puntland waxaa lagu dhisay xeer lambar 9 oo soo baxay Sept 2000, xeerkaasi xafiiska wuxuu siinayaa madaxbannaani shaqo, ujeedka loo siiyayna wuxuu ahaa inuu kaalin muuqata ka geysto ilaalinta hantida umadda taasoo hubinaysa in hantida umadda loo isticmaalo hababka qorsheysan ee danta guud loogu shaqeynayo, oo aysan marna suurtogelin in hanti ummadeed loo isticmaalo si danta umadda iyo xeerarka dowladda baal marsan.

Nasiibxumo, inkastoo uu xafiisku maanta jiro 22sannadood haddana ma hayo shaqadii loo idmaday. Mana leh tayo uu ku qaban karo shaqo hantidhowr. Haddaba waxaan si kooban u dulmarayaa waxyaabaha aan is leeyahay xafiiska waxay ka dhigeen howlgab, ilaa masuuliyiinta xafiisku ay si toos baarlamaanka uga hor qirteen inay ku fashilmeen inay baaritaan ku sameeyaan xafiisyadii ugu waaweynaa dowladda oo ay ku baxaysay qeybta ugu weyn ee miisaaniyadda.

Hantidhowraha Guud ayaa 25kii June, 2022 baarlamaanka hortiisa ka sheegay inaysan wax baaritaan ah ku sameyn Madaxtooyada, Golaha Wakiillada, Hay’adaha Garsoorka iyo Hay’adaha Amniga! Waxaana xusid mudan in Miisaaniyadda Puntland 46% lagu bixiyo hay’adaha amniga. Sidoo kale golaha wakiillada lagu bixiyo 3% miisaaniyadda kamid ah, madaxtooyada ayaa 5% lagu bixiyaa, halka hay’adaha garsoorka iyagana 2% lagu bixiyo. Halkaas waxaa ka cad in 56% kamid ah miisaaniyadda uusan hantidhowrku wax baaritaan ah ku sameyn!

Caqabadda koowaad ee Xafiiska heysta waa habacsanaanta baahsan ee hoggaanka xafiiska. Bilowgii laguma magacaabin karti, aqoon iyo xirfad dheeri ah oo ay shaqadaan u lahaayeen, ee sida ay xafiisyada kale ee Puntland la wadaagaan ayaa lagu soo xulay qoondo reereed iyo qancin jifiyeed. Tayadorrada hoggaanka xafiisku waxay meesha ka saartay filashadii laga qabay in magacaabistoodu ay dardargelin karto shaqada xafiiska, waxayna sii wadday shaqo xumadii xafiiska oo markii horeba aan sidaan dhaamin.

Kormeer la’aantooda joogtada ahi waxay bullaalisay musuqii lagu hayay hantida umadda. Hantidhowrku shaqooyinka uu qabto waxaa kamid ah inuu dabagal ku sameeyo xafiisyada dowladda, oo uu hubiyo in si saxan loo isticmaalay qoondadii miisaaniyadeed iyo in la ilaaliyay guud ahaan hantida umadda. Xafiiska Hantidhowrku wuxuu ku fashilmay inuu shaqadaas u guto si dhammeystiran, sida guddoomiyaha xafiisku uu baarlamaanka ka hor sheegayna 56% kamid ah miisaaniyadda dowladdu xafiisyada ay ku baxdo wax baaritaan ah kuma sameeyaan. Dhanka kale, sida uu isla guddoomiyuhu sheegay majiraan wax tirokoob hantiyeed ah oo ay hayaan, taasoo ka dhigan waxa hanti dowladdu leedahay oo gawaari, guryo, agabka ciidamada, qalabka xafiisyada iyo guud ahaan hantida dowladda aysan xog ka heyn. Baaritaan la’aanta hantiyeed ee xafiisku waxay kasoo horjeeddaa qodobka 15aad ee xeerka xafiisku ku dhisanyahay.

Dhanka kale, inkastoo uu Hantidhowruhu baarlamaanka ka horsheegay in sannadkii 2020 ay 16 kamid ah 18ka wasaaradood baaritaan ku sameeyeen, sannadkii tagayna uu baaritaankiisii marinayo 12 kamid ah 20ka wasaaradood, waxaa xusid mudan in guud ahaan hay’adaha dowladeed ee Puntland oo tiradoodu 90 kor u dhaaftay in badan oo kamid ah aan wax baaritaan ah lagu sameyn, kuwo lagu sameeyayna uusan baaritaankoodu soo bandhigin dayaca maamul maaliyadeed iyo boobka hantiyeed ee Puntland ka jira. Waxaa jira baaritaanno tiro yar  oo la soo bandhigay iyadoo dano siyaasi ah loo adeegsanayo, baaritaannadaas lama soo gebogebayn oo lagama gungaarin eedihii lasoo jeediyay, haddayba wax ka jireennna looma gudbin hay’adihii ku shaqada lahaa. Aan dhowr tusaale oo arrintaas ku saabsan soo qaato.

Duqii hore ee Degmadda Gaalkacyo Saahid Maxamuud ayuu hantidhowrku kusoo eedeeyay musuqmaasuq taasoo keentay in duqii shaqada laga joojiyay, xilkiina uu banneeyay. Intaas kadib, hantidhowrkii wax tillaabo ah ma uusan qaadin, taasoo loo fasiri karo in eeddaasi ay aheyd mid siyaasadaysan oo hantidhowrku uu yahay hay’ad habowsan oo loo adeegsado in masuuliyiinta eedo aan jirin loogu abuuro ama say u badantahay inuu yahay xafiis aan shaqadiisa aqoon.

Tusaale kale waa duqii hore ee Boosaaso Cabdisalaan Bashiir oo isagana Hantidhowrku musuq ku eedeeyay taasoo keentay in shaqadii laga joojiyo, kadibna uu isagu is casilay. Intaas kadib majiro wax shaqo ah oo uu Hantidhowrku ka qabtay eeddii uu soo jeediyay iyo dacwad uu u gudbiyay xafiiska Xeer-ilaaliyaha Guud si waafaqsan qodobka 22ad ee xeerka xafiisku ku dhisanyahay, taasoo markale ka dhigan in hay’addaani ay noqotay cagaf lagu xaaro ciddii la rabo in xilka laga qaado, halkii ay ahaan laheyd hay’ad hufan oo hantida ummadda ilaalisa.

Mar kale, agaasimihi Guud ee Wasaaradda Waxbarashada Puntland Maxamed Cali Faarax iyo Agaasime waxeedyo kale oo wasaaradda ka tirsan ayuu Hantidhowrku musuq ku eedeeyey, taasoo ugu danbeyn keentay in agaasimihii xilka laga qaado, halka agaasime waaxeedyadii shaqadoodii lagu celiyay iyada oo aan eeddii Hantidhowrka baaritaankeeda la sii wadin!

Mar kale, waxaa xilkii duqa degmada Garowe laga qaaday Axmed Barre, kadib markii qeybo bulshada reer Puntland kamid ahi ay qawadeen sababta uu xilkiisa ku waayay Axmed Barre oo loo arkayay duqa ugu waxqabad roon guddoomiyayaasha degmooyinka Puntland, waxaa warbaahinta lagu soo daayay warbixin Hantidhowrku soo saaray, walow eedda warbixintaas ku qoran ay ka duwaneyd eedihii hore ee uu hantidhowrku jeedin jiray. Haddana waxaa warbixintaas loo fasirin karaa in Hantidhowrku uu noqday xarun lagu sumcad dilo qofkii la rabo in xilka laga qaado, iyo xarun loo adeegsado marinhaabinta bulshada.

Caqabad kale oo xafiiska heysata waxay salka ku haysaa siyaasadxumo dowladeed oo si ku talogal ah xafiiskaan howlgab uga dhigtay, taasina ay fududeynayso dhaca hantida umadda. Si xafiisku uusan shaqadiisa u gudan waxaa suququr laga dhigay miisaaniyadda xafiiska. Waa wax caqliga ka fog in xafiiska la rabo inuu baaritaan ku sameeyo tiro ka badan 90 xafiis oo dowladeed in miisaaniyaddiisa billaha ah ay tahay wax ka yar 40 kun oo dollar, halka Puntland TV oo wax looga baahanyahay TV dowladeedba aysan jirin ay ku baxdo bishii lacag ku dhow 60kun oo dollar! Intaas waxaa dheer tirada shaqaalihiisa oo aad u yar kana kooban 46qof, aadna u tayo hooseeya intooda badani. Suququrkaas miisaaniyadeed ee xafiiska heysta waxa uu keenay inay meesha ka badaxdo madaxbannaanidii shaqeed ee xafiiska laga rabay, wuxuuna si toos ah ugu milmay laantii fulinta ee uu kormeerka iyo baaritaanka ku sameyn lahaa.

Si gaar ah waxaa xafiiska afartii sano ee ugu danbeysay caqabad ku noqday maamulka Wasaaradda Maaliyadda Puntland oo uu waayahan hoggaaminayay wasiir adeegsanaya awood ka badan tii xafiisku siinayay, sameeyayna ku takrifal awoodeed oo dheelli weyn geliyay dowladnimadii.

Caqab kale oo xafiiska heysta waa kartidarro hay’adeed. Guud ahaan xafiisku ma leh karti hay’adeed oo u suurtogelin karta inay qabsadaan shaqada dowladeed ee laga sugayo. Saan korba ku sheegnay, hoggaanka xafiisku karti ahaan uma diyaarsana inay shaqadaan qabtaan tiiyo ay sii dheertahay in shaqaalaha xafiiskana ay tayadoodu liidato. Waxaa xusid mudan inay jiraan la taliyayaal kooban oo xafiisku leeyahay, balse heerka tayodarro ee meesha ka jirta aad bay uga weyntahay wax ay la taliyayaal tirsani dheellitiri karaan. Kartidarrada hay’adeed ee Hantidhowrka heysta oo loo geeyay miisaaniyad yaraanta heysa, waxay keeneen inay awoodi waayaan soo shaqaaleysiinta xirfadlayaal hantidhowr iyo inay haysan waayaan kuwa tirada yar ee lasoo shaqeeyay. 

Xafiiska Hantidhowrku wuxuu sidoo kale wajahayaa caqabado farsamo oo tirobeel ah. Dunida sii casriyoobaysaa waxa hantidhowrka haga halbeegyo caalami ah, walow ay jiraan tababaro uu xafiisku helay haddana aqoonta halbeegyadaasi aad bay ugu yartahay xafiiska, taasoo warbixinahooda ka qaadday micnihii ay yeelan lahaayeen. Dhanka kale, waxa xafiisku aad ugu hooseeyaa dhanka isticmaalka tiknooloojiyadda. Waana adagtahay in maanta la soo saaro warbixino hantidhowr oo micno leh iyada oo aan la isticmaalayn tiknooloojiyadaha casriga ah. Waxaa la yaab ah in xafiiskaasi uusan laheyn mareeg warbaahineed (website) uu shaqooyinkiisa kusoo gudbiyo! Waa wax aan la fahmi karin xafiis dhanka isticmaalka tiknooloojiyadda sidaas uga liita habka uu u sameyn karo Information systems auditing oo ah habka ay ku baari karaan nidaamka Puntland Financial Management Information Systems ee ay inta badan wasaaradaha dowladdu ku shaqeeyaan. Waxaa iyana xusid mudan in deegaanka, gaadiidka iyo agabkuba ay aad uga hooseeyaan heerkii laga rabay in xafiiskaani uu joogo 22sano kadib.

Talooyin

Waxaa lama huraan ah in hoggaanka dowladdu ay garowsadaan muhiimadda xafiiskaani u leeyahay dowladwanaagga, isla xisaabtanka iyo daahfurnaanta. Si xafiisku shaqadiisa u qabtona waxaa lagama maarmaan ah in miisaaniyadda xafiiska la kordhiyo oo la gaarsiiyo miisaaniyad u dhiganta culeyska shaqo ee la rabo inuu xafiisku ku guto. Sidoo kale, xafiisku wuxuu u baahanyahay agab, deegaan iyo qalab ku filan.

Dhan kale, baarlamaanka waxaa laga rabaa inay xafiiska garab ku siiyaan inuu guto shaqadiisa. Si taasi u suurtogashona waa in baarlamaanku hubiyo in la dhaqangeliyo talooyinka uu Hantidhowrku soo saaro.

Sidoo kale, xafiisku wuxuu u baahanyahay karti farsamo oo ku filan si ay wajibaadkooda u gutaan, si taas loo suurtogeliyo waa in hay’adaha caalamiga ah ay gacan maaliyadeed iyo mid farsamoba siiyaan xafiiska. Dowladduna waa inay dhiirrigelin siyasadeed ku kaalmayso howlgudashada xafiiska.

Waxaa iyana muhiim ah in xafiisku uu xiriir wanaagsan la lahaado hay’adaha uu kormeerka ku sameynayo. Wadashaqeynta wanaagsani waxay fududeyn kartaa isla wadaagista xogaha, iyadoo sidoo kale xoojin karta la dagaallanka musuqmaasuqa.

Sidoo kale, xafiisku waa inuu si taxaddar leh u isticmaalo miisaaniyadda iyo kaalmada kale oo uu helo si ay taasi ugu suurtogeliso inuu heysto shaqaalaha tayada leh ee xafiiska jooga iyo si uu usoo jiito xirfadlayaasha xisaabeed ee tayada sare iyo kartida leh.

Tixraac:

- Buugga Miisaaniyadda Puntland 2020

- Buugga Miisaaniyadda Puntland 2022

- Xeerka Xafiiska Hantidhowrka Puntland, 2000

- Hadaljeedintii Hantidhowraha Guud ee baarlamaanka Puntland, 2022

Puntland: Dowlad-xubineedka federaaliga ah ee Garowe kaliya ku kooban ma sii shaqeyn karto!

Jamhuuriyaddii hore ee dalkeenna waxaa jidkii qumanaa ka lumiyay markii taladii dalka iyo guud ahaan kheyraadkii koobnaa ee dalku ay ku urureen hal magaalo, taasoo keentay in markii kaligiitalisku magaaladaas qabsaday uu dalkii oo idil na saas gacanta ugu dhigay! Maadaama adeeg kasta oo dowladeed uu magaaladaas ku xirnaa, fursadihii oo idilna ay magaaladaas ku urureen waxaa xigtay in markii magaaladii duntay uu dalkii oo idilna sagxadda tagay. Haddii nidaam adeegyadu daadegsanyihiin inoo jiri lahaa, ugu yaraan meelo dalka kamid ah ayaa badbaadi lahaa, caasimadda dabkii ka baxayayna in la bakhtiiyo waa fududaan laheyd. 

Iyadoo sababtii iyo raadkii burburkaas maanka lagu hayo, ayaa lagu dedaalay in la dhiso nidaam dowladeed oo kii hore ka sal adag, asalkiisuna yahay in adeegyada la daadajiyo iyo in talada la baahiyo oo ugu yaraan degmo walba adeegyada aasaasiga ah la geeyo, talada dalkuna aysan madaxda caasimadda joogta kaliya ka go’ine ay noqoto mid la wadaago. Dowladnimada la rabo inay saas u shaqeyso oo federaal loogu wanqalay ayay badi siyaasiyiintii Soomaalida ee dowlad dhiska dalka ku howllanaa isku raaceen in la hirgeliyo. Noocaas dowladeed oo maanta guud ahaan dalka kajira waxaa curad u ah Puntland, oo ah dowladdii koowaad oo mabda’aas ku dhisantay. 

Nasiibxumo, dowladdii Puntland ee la rabay inay hormuud noqoto oo dowladnimadii daadejiso oo adeegyadii Muqdisho laga soo qaaday aysan Garowe ku hakin ee hoos loo sii daadejiyo way ku fashilantay dhaqangelinta mabda’aas federaaleynta dalka lafdhabarta u ah! Maanta ardayga jooga Caluula oo Garowe u jirta wax ku dhow kun kiiloomitir wuxuu shahaadada dugsi sare usoo doontaa Garowe. Dhammaan xarumihii wasaaradaha Puntland marka laga reebo hal wasaarad waxay xarumahooda ku leeyihiin Garowe. Taasoo keentay in wixii fursad shaqo ahaana ay Garowe kusoo ururaan.

Degmooyinka Puntland oo tafaariiqeyn tusbax furtay noqotay oo laga maarmi karay ku farcamay oo hadda 52 degmo gaaraya labo degmo oo kaliya ayaa leh gole deegaan oo dadweynuhu soo doortay oo shaqeeya, hal degmona waxay leedahay gole la soo doortay oo aan shaqeyn! 49-ka degmo ee kale waxna digreeto madaxweyne ayaa maamulkooda loogu magacaabaa oo ma leh gole deegaan, kuwona waxa ka jira gole oo ku yimaado nidaam xulasho jifiyeed oo aan cadaalad ku dhisnayn, si hagaagsanna u shaqeyn. Kuwa aan golaha deegaanka laheyn waxaa kamid ah labada magaalo ee Puntland ugu waaweyn uguna dadka badan waa Boosaaso iyo Gaalkacyo. Talada degmooyinka oo idil waxay taallaa Garowe.

Intaas waxaa dheer, gobollada Puntland oo iyagana sidii loo sii sarrifayay hadda 9 maraya, waxaa guddoomiyayaashooda laga magacaabaa Garowe! Aragtidayda, ilama ahan inay jirto asalkaba sabab loogu baahanyahay guddoomiye gobol haddii la qaatay nidaam federaal ah oo dowladnimadu saddex heer tahay [Dowlad dhexe oo federaal ah, dowlad-xubineed, FMS iyo Dowlad hoose] umana arko inuu yahay hab la jaanqaadaya federaalaynta dalka. 

Madaxda Puntland waxay rabaan inay hirgeliyaan nooc dowladeed oo magac ahaan federaal ah, balse shaqo ahaan ah dowladdii dhexe ee Muqdisho laga diiday oo Garowe laga unkayo! Haddaan adeegga la daadajinayn, taladana la baahinayn majirto wax ay kaga duwantahay dowladdii dhexe ee sagaashamaadkii la dumiyay.

Dowladnimadaas federaal-beenaadka ku dhisan ee Garowe laga yabyabayo waxay mari doontaa dhabbadii ay martay magaaladii Yutoobiya ee ku jirtay sheeko-faneedda Yutoobiya, magaaladaasoo eedday kadib markii magaaladii kale ee saboolku ka gadooday barwaaqadii magaaladaas lagaga noolaa ee ay iyaguna ka calool marnaayeen, tabashaduna u wehelisay iyo kibirkii bareerka ah ee uga imaanayay dhanka hantiilayaashii Yutoobiya ku noolaa ee hodantinimada ay keligood heysteeni indhotirtay! Si la mid ah, dhabbihii ay martay dowladdii dhexe ee Muqdisho laga dhidbayay soddonka sano, ee markii saqafka la dhisay la arkay in dowladnimaduba aysan laheyn tiirar heyn kara, saasna ay ku duntay. Haddii aan shaqada adeeg daadejinta iyo talo baahinta ah hadda lagu dhaqaaqin, Puntland kama badbaadi doonto dadkeeda tabashada qaba ee baraarugay!

Xalka kaliya ee furan ee Puntland jiritaankeeda lagu sii ilaalin karo, waa ka shaqeysiinta nidaamka federaalka oo ah in adeegyada dowladnimado ee Garowe lagu koobay si degdeg ah loo daadejiyo, talada gacmaha kooban kusoo ururtay ee la iska dumaalayo oo la baahiyo, iyadoo laga bilaabayo in awoodqeybsiga la dheellitiro iyo in habka la isu doorto la beddelo oo dadweynuhu doortaan madaxdooda heer degmo ilaa heer dowlad-xubineed! Haddii isbeddelkaas lama huraanka ah laga sii indho-qarsado miyaa, wadadii Yutoobiya iyo Muqdisho mareen ayay Garowena mari doontaa. 

Bulshada waxaa dan u ah in adeegyada dowladeed ee ay xaqa u leeyihiin la gaarsiiyo, siyaasiyiintaan damiiniinta ah ee dowladnimadii aan Garowe dhaafinayn iyagana waa in la tuso in saameyntooda siyaasadeed uu habkaan federaalka ahi tiir dhexaad u yahay, oo haddii aan nidaamkaan laga shaqeysiin oo dadka reer Puntland oo idil miraha wada guran ay hubaal tahay inuu maalin dhow imaan doono kacdoon ay bulshada reer Puntland si fahan xumo ah dowladdooda isaga dumiyaan ama u dhibaateeyaan, sida ina aadane lagu yaqaanno oo tagto-jamashada ahna ay u boholyoobaan in markale dowladnimadoodii ay hal meel oo Muqdisho ah ku ururto! Halkaasna ay ku lumi doonto saameynta siyaasadeed ee Puntland ku leedahay siyaasadda heer dowlad federaal. 

Dad baa wali wixii Muqdisho ka jiri jiray u yaqaan bari-samaad, oo haddii siyaasi yeershaa ah oo ina Farmaajo oo kale ah yimaado uu ku khaldi karaa dhaldhalaalka wadanniyadda beenta ah iyo qabka banka-abuurka ah, ama haddii siyaasi kale oo dantiisa federaalaynta ka dhex arki waaya uu yimaado uu lumin karaa. Maanta inta taladu gacanteenna kujirto aan si dhab ah uga shaqeysiinno federaalaynta. Wixii maanta  aragti-gaabnimadeenna darteed aan u sameyn weynno, yeynaan berri u barooran. 

Puntland oo is badbaadisa oo ka shaqeysiisa federaaleynta deegaamadeeda iyada kaliya dan uma ahee, waxay dhabbaha u xaari kartaa dhab-u-federaaleynta dalka oo idil iyo sii joogteynta kaalinta siyaasadeed ee ay ku leedahay dheelli ka ilaalinta dhismaha dowladnimada.  

Dowladnimo federaal ah oo adeeggu baahsanyahay, taladana la wadaago heer federaal, heer dowlad-xubineed ilaa heer dowlad hoose weeye mabda’u!

Wejiyada Isbeddelaya ee Odayaasha Dhaqanka Puntland

Isimadu waxay muddo dheer laf dhabar u ahaayeen qaab dhismeedka bulshada Soomaaliyeed, arrintaasi waxay keentay in odayaashu ay saameyn ballaaran oo dhinac kasta ah ku lahaadaan nolosha bulshada. Dowladnimada yabyabka ah ee Soomaaliya loo dhisayona, waxay ku leeyihiin door weyn oo ayba iyagu yihiin cidda sharciyadda siisa baarlamaannada Soomaaliya ka jira dhammaantood marka laga reebo Somaliland oo doorashooyin dadweyne hirgelisay. Intaas waxaa dheer oo bogaadin mudan, in isimadu ay qeyb ka qaataan horumarinta adeegyada bulshada.

Puntland iyadu waa meelaha sida gaarka ah ay isimadu u leeyihiin awood muuqata, saameyntoodu waxay kasoo bilaabatay aasaaskii dowladnimada Puntland oo ay dadkii dhidibada u taageen ka mid ahaayeen. Isimadu waxay shirguddoomiyeen shirkii aasaaska, isla iyaga ayaana soo xulay xildhibaannadii koowaad ee doortay madaxweynihii koowaad. Walow axdigii aasaaska Puntland uu dhigayay in saddex sano kadib aasaaska la hirgeliyo doorashooyin dadweyne oo la gudbo xulidda odayaasha, nasiibdarro arrintaasi ma suurtogelin ilaa manta oo aasaaskii laga joogo ku dhawaaad nus qarni.

Fashilkaas siyaasiga ah ee siyaasiyiintu ku fashilmeen in doorashooyin dadweyne la hirgeliyo, wuxuu sii naaxiyay awooddii isimada oo iyagu maanta soo xula xildhibaanada iyo golayaasha deegaanka! Haddana waxay ku darsadeen inay marooqsadeen awoodihii kale ee dowladda, oo ayba iyagu maanta burin karaan digreeto madaxweyne soo saaray.

Isbeddellada ku dhacay odayaasha dhaqanka:

Tayadooda oo hoos u dhacday

Isinnimada inteeda badan waxay ku socotaa qaab dhaxaltooyo ah [Ogaalkayga beesha Reer Xirsi, Cumar Maxamuud, Majeerteen ayaa ah cidda kaliya ee dhaqankeeda tayo ku xulata] Sida caadada ahse waa in isin kasta marka ay tii Alle u timaaddo, saldanadiisii uu dhaxlaa wiilashiisa kan ugu weyn ama kan ugu roon. Arrintaasi waxay keentaa in mar mar badan ay dhabowdo oraahdii Soomaaliyeed ee aheyd “Hebel isma dhalin” oo ay taladii gacanta u gasho wiil aan gashan karin kabihii odayga, aanna xiran karin koofiyaddii duqa.

Isimadii Puntland ee xilkasnimada lagu yaqaannay, waxaa kusoo fatahmay mowjado tayoxumo ah oo ka imaanaya jiilka cusub ee isimada ah, iyo kuwii hore intii ka nool oo noqday bartii yaqaan aan la jaanqaadi karin horumarrada dowladeed ee la hirgelin karo. Arrimahaas iyo kuwa kale oo tusaalayaal loo heli karoba waxay hoos u dhigeen tayadii hoggaanka dhaqanka, kadibna waxaa dheelli weyni ku yimi go’aamada ay gaarayaan oo u muuqda kuwo aan laga fiirsan kuna fadhiyin xikmad iyo xirrib odayeed.

Wacyigooda oo liita

Qodobkale oo ay tahay in la xuso, waa wacyiga isimada oo hoos-u-dhac weyni ku yimi, maadaama magaaloowgii uu xowli u faafay oo bulshda loo talinayay intoodii miisaanka laheyd ay magaalo soo galeen, odayaashii waxay usoo guureen magaaladii iyada oo barkood aysan ogaal magaalo laheyn! Dhanka kalena, korriimada dowladnimada ku socota ayay ka hareen maadaama fahankooda dowladnimo oo markii horeba iska koobnaa, haddana aan helin cid wax ku biirisa! Fahankoodu ma dhaafsiisna xildhibaan la xulay, wiil jifida ah oo kursi looga baryay madaxweynaha jooga, wiil abti loo yahay oo kursi loo xiray, wiil adeer loo yahay oo loo ololeeyay iyo mid la necebyahay oo saxiixa loo diiday.

Kaalintoodii doorashadii 2019

Isimadu waxay si daran ugu milmeen doorashadii ugu danbeysay ee Puntland ka dhacday, taasina waxay mar kale muujisay sida ay siyaasiyiin u noqdeen oo uu u doorsoomay wajigii aan ku barannay ee kan dhaqan ahaa.

Isimada Gobolka Nugaal oo doorashadii 2019 si aan ka fiirsi lahayn ugu milmay aan tusaale usoo qaadanno. Isimada Gobolka Nugaal, oo aan markaan ula jeedo labada isin ee Ciise Maxamuud, waxay qaadeen tillaabo dad badan oo aan anigu ku jiro la yaab ku noqotay! Shantii xildhibaan ee beeshaasi lahayd iyo labo kale oo ay leeyihiin beelo kale oo Nugaal deggan ayay si nin jeclaysi ah u xuleen, iyaga ka fiirinaya hal tayo ama hal ballanqaad oo ah inay musharrax Deni codka siinayaan. Arrintaas labo sababood baa loo yeelay, midda koowaadi waa inay jirto is heyn ku qotonta xifaaltan miirqab ka maran oo damac shakhsiyadeed ku dhisan, oo ka dhexeeyay iyaga iyo Boqor Burhaan, tan labaadina waa inay isimadu taladoodii ay gacanta u galiyeen mooryaanta Aaranjaan oo dhab ahaan go’aankaba isimada loo gaaro, maadaama nimankaasi ay Deni dhisayeen saasaa odayaasha ku khasabtay inay codadka beeshooda aysan ku saleyn matalaad bulsho iyo rabitaanka beelaha! Nasiibdarro, arrintaasi waxay keentay in beeshu aysan maanta matalaad micno leh ku dhex lahayn golaha wakiillada Puntland! Adiguba caqli baad leedahaye maxay tahay mataaladda laga sugayo ninka xilka lagu siiyay Deni u codee, markii ay codeeyeen bay dayaameen intoodii badnayd, markaasaa mid la ceyriyay, mid la deyriyay, inta kalena baarlamaanka waa dhex joogaan ma se arag micno ay la dhex fadhiyaan!

Sababo dhaqaale

Dhibaato kale oo baahsan oo odayaasha marada ka tuurtay waa damac dhaqaale! Dhammaantood ma ahan, balse qeybo badan oo kamid ah waxaa looga faa’iideystay oo go’aamadoodii loo majara habaabiyay waa dano dhaqaale.

Waayadii hore waxaa jiray dhaqan lama dhaafaan ah oo dhigayay in isinka markii lagu caanoshubo loo xoolo-gooyo taasi waxay keenaysay in isinka go’aamadiisa aan la saameyn! Dhaqankaas oo meeshii ka baxay iyo odayadii oo magaalo soo galay gacmihii baa is dhaafay, taasina wajigii dhaqan ee aan naqaanay waa ay dhaawacday.

Arrintaas waxaa tusaale u noqon kara, sida doorashada dadban ee hadda socota odayada loo saameeyay oo qeybtood la sheegayo inay lacago qaateen si ay u tuuraan qofkii beeshu isku soo raacday, qeybtoodna ay reeraha dusha ka saareen mudanayaal aan la rabin si ay u gaareen danahooda maaddiga ah.

Cadaalad-darro

Ujeedka guud ee oday dhaqameed loogu caanoshubo waa inuu xal u raadiyo khilaafaadka soo dhexgalo reerkiisa iyo dadka kale, sidoo kale waa inuu u cadaalad sameeyo reerka dhexdiisa. Odayaasha maanta jira waxay u muuqataa inay arrintaas ku fashilmeen maadaama hadda xaalku marayo in jifi kasta isin sameysato iyadoo ka cabanaysa cadaalad-darro uu sameeyay isinkii guud. Waxaan tusaale usoo qaadan karnaa, isimada beesha Cumar Maxamuud oo hadda tusbax furtay noqday, waxaa hadda dhabbahaas cagta saaray beesha Ciise Maxamuud oo iyaguna saddexdii bilood oo ugu danbeysay saddex isin oo cusub caleemosaaray. In jifiyihii sidaas u kala tagaan waxaa sababteeda leh isimadii hore oo eex laga tirsaday. Anigu waxaan qabaa in isin la badiyo uusan xalku ku jirin, ee ay tahay in awoodda la geliyo sidii loo tayeyn lahaa hay’adaha dowladda loogana maarmi lahaa awoodaha isinku dowladda ku dhex leeyahay. Haddii taasi dhacdo reer walba nabaddoon dantooda hoose ka shaqeeya baa ku filnaan doona.

Ku milankooda siyaasadda

Odayaashu waxay aad ugu milmeen siyaasaddi ilaa heer aad ka shakiyayso magaca siyaasi iyo kan isin kaad ugu yeerayso! Sideedaba dhaqanku waa nin mar lagu caanoshubay oo sida kaliya ee loo beddeli karo ay tahay inay tii Allle u timaaddo, ma dhacdo in isin laga xayuubiyo xasaanadda. Taasi waxay ka micno tahay in isinku ilaashado saldanadaas aan dhicin, uusannna dhex dabaalan mulki siysaadeed oo muddo kooban jiraya.

Waa iyaga iyo Allahoode, waxay weriyeen in Boqor Burhaan uu doorashadii 2019 ololaha dhinaciisa ka galay, isaga oo xilka u raadinaya wiilka uu adeerka u yahay ee Asad Diyaano, uma se suurtogelin inuu wiilka xilka saaro! Waxaa cajiib ah in ku dhawaad 10 kamid ah musharaxiintii hoolka gashay ay ahaayeen jifida boqorka, Cismaan Maxamuud, waa wax aan la fahmi karin sida uu ugu kala eexday ragga uu isinka u wada yahay, waxaa se jirta baa la yiri in boqorku iyo wiilku ay qoys hoose isla yihiin.

Waxaa xusid mudan inaan dad kasoo xiganayo in boqorku maalmihii doorashadu soo dhawaatay uu ololaha ka baxay, oo uu dhex noqday, waa se goor xeero iyo fandhaal kala dhaceen! Anoo taas maanka ku haya, baan haddana la yaabay sida uu boqorku ula kala saftay taliyaha PSF Maxamuud diyaano iyo madaxweyne Deni markii ay is qabteen.

Isku milanka wadaadada iyo isimada

Khatar kale oo ay tahay in lagu baraarugo waa isdhexqaadka dhaqanka iyo wadaadada! Wadaadada oo awalba haystay kaalin lama taabtaan ah oo aan la dhaleecayn karin, ayaa haddana raadsaday isinnimadii oo iyaduna deegaannada Puntland ka ah martabad aan la dhaliili karin.

Arrintaasi waa khatar aan la xakamayn doonin haddaan hadda la kala weecin! Waxaan sidaas u leeyahay waa damaca waalan ee wadaadadu u qabaan inay mar xukunka hantaan. Wadaadada deegaanku waxay ka simri la’yihiin jabkii loo geystay waayadii ay damceen inay dhulkaas si qaabdaran uga taliyaan, waa jabkii kasoo raacay dagaalkii Saliid.

Inta dowladnimadeenna oday dhaqameedku jaangooyo waxaa ila habboon in wadaad iyo dhaqan la kala ilaaliyo! Waa labo awoodood oo qofkii isla hela uu keligii-talis isaga dillaacayo haddduu awooddii siyaasadeedna la helo, wadaaduna sababta dhaqanka u gelayaan waa inay ka dhabbeeyaan hayaankooda xukundoonka ah.

Xallinta khilaafaadka siyaasadeed

Odayaashu sidoo kale waxay ku fashilmeen xallinta khilaafaadka siyaasadda. Sideedaba odayadu ma ahan inay galaan arrin siyaasaddeed, wixii siyaasad la xiriira xalkeedu wuxuu u yaallaa masuuliyiinta loo doortay dowladda! Balse maadaama Buntilaantii noqotay digsi dabka saaran oo qofkasta markiisa qaadada geliyo, odayaashuna digsiga markooda ayay walaaqaan!

Aasaaskii dowladnimada Puntland ayaa odayaashu qaateen kaalin aad u ballaaran waana ku ammaananyihiin intooda nooli, inta dhimatayna Eebbe haka ajarsiiyo. Balse waxaa farsamoxumo ah in odayaashu ilaa maanta ay rabaan kaalintii ay aasaaska lahaayeen. Waxaa la rabaa cid dhiirran oo odayaasha runta u sheegta oo ku dhahda dowladnimada dhubuqdhubuqda ka daaya, sidoo kale waxaa aad loogu baahanyihiin siyaasiyiin waxgarad ah oo dhisa nidaam dowladeed oo odayaasha looga maarmo.

Haddiiba odayaashu u kaceen xal u raadinta khilaafaadka siyaasiga ah waxay aheyd inay marka hore fursad siiyaan siyaasiyiinta si khilaafkaas xal siyaasadeed looga gaaro, nasiibxumo waayadan taas ma sameeyaan oo iyagaa xalka marka koowaadba go’aan ka gaara! Arrintaasi waxay kasoo horjeeddaa sida dhaqankii hore lagu yaqaannay ee aheyd in odayadu ay lahaayeen guddoonka xaajada, rogrogidda xaalkana loo deyn jiray dadka kale ee xaajadu khusayso. Arrintaasi waxay la xiriirtaa dhaqanka reeraha, balse maadaama dowladnimadii Buntilaanta iyo dhaqankii loo kala caal waayay bal inay rogrogidda xaajada dowladda u daayaan bay aheyd.

Aan tusaale u soo qaadanno sida odayaashu u wajaheen xallinta rabshaddii ka dhalatay markii agaasimaha PSF Janan Maxamuud Diyaano uu diiday digreetadii madaxweyne Siciid Deni xilka kaga qaaday. Odayaashu iyaga oo aan sugin xal siyaasadeed oo dowladda iyo siyaasiyiintu raadiyaan ayay soo saareen waraaq dadka qaarkiis ku sheegeen inay dabka hurisay, anigu se aanan dhaheyn dabkay hurisay balse waxay aheyd waraaq kala fogeysay dowladdii iyo sargaalkii markaas amardiidka ahaa, waana qabaa in laga maarmi karay soo saarista xaanshidaas. Mashaqo kadib, odayaashu warqad kale ayay soo saareen oo meeshii laga sugaayay xal u raadinta shaqaaqadii PSF, waxayba fureen furimo hor leh oo khilaaf keenay lagana maarmi karay in lagu dhexfuro howshii socotay. Waxaa la yaab leh oo caddeynaysa in dhaqanka Puntland uu noqday lugtii jeeniga dhaaftay, qodob odayaashu soo saareen oo sheegayay in 17% dakhliga Boosaaso kasoo xarooda loo jaro degmada Boosaaso, runtii Boosaaso waa mudantahay in loo qoondeeyo miisaaniyad horumarin, waxaa se la dhegofaaray markay dhaheen lacagtana annagaa maamulaynna! Oo haddii dowladdu aysan maamuli karin cashuurtii ay ururisay maxay dowlad ka tahay.

Howlgabnimada siyaasiyiinta

Waxaasoo mushkilo ah oo dhaqanku dowladnimada u geystay ama ku hayo waxaa fududeeyay howlgabnimqda siyaasiyiinta Puntland. Dhammaan madaxdii Puntland soo martay waxay ku fashilmeen inay deegaanka gaarsiiyeen nidaam doorasho xisbiyo badan oo awoodda kusoo celin lahaa dadweynaha, taasi waxay xal u keeni laheyd in meesha laga saaro awoodda odayaashu ku gorgortamayaan ee ah inay soo xulayaan xildhibaannada baarlamaanka iyo goleyaasha deegaanka. Sidoo kale, madaxdu waxay ku fashilmeen inay dhisaan nidaam garsoor oo lagu kalsoonaan karo lagagana maarmi karo in odayaashu soo dhexgalaan arrimaha garsoorka.

Doorasho iyo garsoor kaliya ma ahane, qodobkasta oo dowladnimada wanaag u noqon lahaa inay si dhammeystiran u hirgeliyaan waa ku fashilmeen. Meelkasta waxbaa qabyo ka ah Puntland, waxaan qabaa Puntland ilaa markii la aasaasay inaysan helin madaxweyne dhismaheeda si weyn isugu howla. Malaha dhanka dhismaha dowladnimada waxaa ugu dadaal badnaa Madaxweyne Faroole oo wax weyn ka qabtay qabyotirta qalfoofta dowladnimada ma se idlayn. Isagana waxaa dadaalkiisii kala dhantaalay macangagnimo shakhsi oo dadkii ku dirtay xitaa isaga oo wanaag wada, kalaqeybsan bulshada ka dhex-abuurmay iyo dowladdiisii oo gobollada qeybtood eedo ka tirsadeen, ma se xaqiijin karo inay wax ka jiraan eedahaas.

Madaxweyne Cabdullaahi Yuusuf, Alle Ha U Naxariisto, inkastoo uu lahaa bilowga dhismaha hay’adaha dowliga ah balse wax badan kama qaban inuu ka shaqeysiiyo hay’adda dowladda, hankiisu markasta waa kasii jeeday Puntland. Madaxweyne Cadde Muuse, Alle Ha U Naxariisto, isna wuxuu maamuli waayay isu dheellitirka wixii dowladdii TFG ee Cabdullaahi hoggaaminayay ka rabtay Puntland iyo dhab ahaan waxa Puntland ku biirin kartay hayaankaas. Wuxuu isku dayay in Puntland ay bixiso wax ka badan wixii ay bixin kartay, dhabar jab weyn ayaana ku yimi dowladnimadii Puntland ilaa midnimadeeda bulsho iyo mideeda dhuleed ba uu dhaawac weyni gaaray. Wuu se ku ammaananyahay inuu garab istaag u muujiyay dhismaha dowlad Soomaaliyeed oo federaali ah.

Madaxweyne Cabdiweli Gaas dadka la dhacsani waxay ku qiimeeyaan inuu horumarinta kaabayaasha-dhaqaalaha Puntland wax ka qabtay, waa waxqabad wanaagsan. Waxaa se xusid mudan, inuu fadhiid ka dhigay hay’adaha dowladda iyo inuu sii ballaariyay musuqmaasuqii hantidii umadda lagu hayay.

Madaxweyne Siciid Deni, inkastoo uu dhaliishii Cabdullaahi leeyahay oo uu kasii jeedo Puntland, waxbadan ayuu ka qabtay hirgelinta nidaamka dimuqraadiyadda, dhismaha ciidamada, dhismaha kaabayaasha dhaqaalaha iyo kor-u-qaadida miisaanka siyaasadeed ee Puntland. Nasiibxumo, waxqabadkiisii ugu micnaha badnaa ee ka dhabeynta hayaanka dimoqraadiyadda Puntland isaga ayaa ku dhuftay dhaawac uusan isagu xitaa hadda daweyn karin.

Xalka

Shaqada koowaad oo ay tahay in la qabto waa in wacyigelin ballaaran la sameeyo iyadoo odayaasha la tusayo inay bad ku dhexjiraan. Sidoo kale, waa in la abuuro wacyi bulsho oo suurtogelin kara in sida ay siyaasiyiinta u dhaliilayaan si lamid ah u dhaliilaan odayaasha dhaqanka maalinka ay galaan wax aan shaqadooda. Haddii xaaladdu saan ku socota odayaashana aan la sixin, waxaan ka cabsi qabaa inay iyaguna is gaarsiiyaan martibaddii culimadu ay isku difaaci jireen marka fikirkooda la dhaleeceeyo ee aheyd “Hilibka Culimadu waa suumeysanyahay”!

Waxaa kaloo baraarujin mudan in beeluhu marka koowaad ay isimada u xoola gooyaan, si looga hortago isin jeebka u gala nin siyaasi ah oo noqda makarafuun siyaasigu hadalkiisa dhexmarsado. Waana in beeluhu ay ka fiirsadaan dadka ay dhaqanka ka dhiganayaan oo aysan ku xulin inuu iyaga xaqooda usoo dhiciyo oo kaliya, ee waa in sidoo kale laga fiiriyo waxa uu ku darsan karo wanaagga guud ee bulshada.

Madaxda dowladda iyo siyaasiyiintana waxaa laga rabaa inay si dhab ah waqti u geliyaan dhismaha nidaamka dowliga ah iyo ka shaqeysiinta hay’adaha dowladda ee magac-u-yaalka noqday. Waa in la abuuro nidaam dowladeed oo lagu kalsoonaan karo loogana maarmi karo kaalinta siyaasadeed ee dhaqanka. 

Email: Abdullahisanco@gmail.com

Twitter @abdullahi_sanco